© Borgis - Postepy Fitoterapii 2, s. 97-107
*Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia
Aktywność antybiotyczna propolisu krajowego i europejskiego
The antibiotic activity of native and european propolis
Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu
Dyrektor Instytutu: prof. dr hab. Grzegorz Spychalski
Summary
The conduced review shows that the antimicrobial, antifungal and antiviral activity of native and European propolis are not different. Moreover in extracts from native and European propolis the activity against microorganisms show the two groups of compounds: flavonoids and phenolic acid esters. To the strongers active substances belong: pinocembrin, galangine, pinostrobin, apigenin, myricetin, luteolin, ethyl ester of caffeic acid, and phenetyl ester of caffeic acid. The high antibiotic activity show also gallic acid.
Key words: propolis extracts, antibiotic activity, flavonoids, phenolic acid esters
Propolis odznacza się wyraźnym działaniem przeciwdrobnoustrojowym. Z różną siłą oddziaływuje on na bakterie, grzyby, wirusy i pierwotniaki. Pochodzenie próbek propolisu może być różne. Poza krajowymi, często mamy do czynienia z próbkami pochodzącymi z różnych rejonów Europy. Interesujące zatem wydaje się porównanie aktywności przeciwdrobnoustrojowej (antybiotycznej) wyciągów z propolisu i ich składników pochodzących z kraju i różnych rejonów Europy.
Badania nad wyciągami z propolisu
Badania krajowe prowadzone od lat 60. ubiegłego stulecia obejmują różne grupy drobnoustrojów, w tym bakterie tlenowe, beztlenowe, grzyby drożdżoidalne, dermatofity i pierwotniaki.
Do pionierów badań nad ekstraktami propolisowymi należy zaliczyć Schellera i wsp. (1). Wykazali oni, że na wyciąg etanolowy z propolisu (EEP) najbardziej wrażliwe okazały się szczepy maczugowców i prątków gruźlicy (MIC <1 mg/ml) (tab. 1). Średnią wrażliwość na EEP wykazywały szczepy ziarniaków Gram-dodatnich z rodzaju Staphylococcus i Diplococcus oraz szczep ziarniaka Gram-ujemnego z gatunku Neisseria catarrhalis (MIC = 1-3 mg/ml). Najmniejszą wrażliwość stwierdzono w przypadku szczepów ziarniaków Gram-dodatnich z rodzaju Enterococcus oraz szczepów pałeczek Gram-ujemnych fermentujących i niefermentujących z rodzajów: Escherichia, Klebsiella, Proteus, Salmonella i Pseudomonas (MIC = 7-10 mg/ml). Wszystkie omawiane drobnoustroje tlenowe pochodziły z materiału zwierzęcego.
Tabela 1. Działanie ekstraktu etanolowego z propolisu (EEP) na drobnoustroje tlenowe chorobotwórcze dla zwierząt (wg 1).
| Rodzaje i gatunki drobnoustrojów | Liczba szczepów | MIC
(mg/ml)1 |
Ziarniaki Gram-dodatnie
Staphylococcus aureus
Diplococcus pneumoniae
Enterococcus faecalis | 2
1
2 | 3
1
>10 |
Ziarniaki Gram-ujemne
Neisseria catarrhalis | 1 | 1 |
Maczugowce
Corynebacterium diphteriae
Corynebacterium hoffmanii | 1
1 | <1
<1 |
Prątki
Mycobacterium tuberculosis | 2 | <1 |
Pałeczki Gram-ujemne fermentujące
Escherichia coli
Klebsiella ozenae
Proteus morganii
Salmonella typhimurium | 1
1
1
1 | >10
>10
>10
10 |
Pałeczki Gram-ujemne niefermentujące
Pseudomonas aeruginosa | 2 | 7,10 |
| 1Najmniejsze stężenie bakteriostatyczne w mg/ml |
Podobne efekty w odniesieniu do szczepów bakterii tlenowych, wyhodowanych z materiału szpitalnego, otrzymał Kędzia (2). Największą wrażliwość na EEP wykazywały gronkowce z rodzaju Staphylococcus, paciorkowce z rodzaju Streptococcus i maczugowce z rodzaju Corynebacterium (MIC = 0,05-0,25 mg/ml) (tab. 2). Natomiast paciorkowce kałowe z rodzaju Enterococcus, pałeczki Gram-ujemne fermentujące z rodzajów Escherichia, Klebsiella i Proteus oraz pałeczki Gram-ujemne niefermentujące z rodzaju Pseudomonas odznaczały się mniejszą wrażliwością na EEP (MIC = 0,5-5 mg/ml).
Tabela 2. Działanie EEP na drobnoustroje chorobotwórcze dla człowieka (wg 2).
| Rodzaje i gatunki drobnoustrojów | MIC (mg/ml) |
Ziarniaki Gram-dodatnie
Staphylococcus aureus
Staphylococcus epidermidis
Streptococcus pyogenes
Enterococcus faecalis | 0,25
0,1
0,05
0,5 |
Maczugowce
Corynebacterium hoffmanii | 0,1 |
Pałeczki Gram-ujemne fermentujące
Escherichia coli
Klebsiella pneumoniae
Proteus vulgaris | 5,0
5,0
5,0 |
Pałeczki Gram-ujemne niefermentujące
Pseudomonas aeruginosa | 5,0 |
Starzyk i Doleżal (3) także wykazali podobną zależność pomiędzy gronkowcami złocistymi (Staphylococcus aureus) i pałeczkami fermentującymi i niefermentującymi (Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, Proteus vulgaris, Salmonella enteritidis, Salmonella typhimurium, Shigella sonnei, Pseudomonas aeruginosa) wyizolowanymi z materiału klinicznego, jednak różnice te nie były tak duże. O ile MBC ekstraktu etanolowego z propolisu w przypadku gronkowców wynosiło 3-4 mg/ml, to w przypadku pałeczek wynosiło ono 4-7 mg/ml (tab. 3). Badania te przeprowadzono na 300 szczepach wyizolowanych od chorych.
Tabela 3. Działanie EEP na bakterie chorobotwórcze pochodzące ze środowiska szpitalnego (wg 3).
| Rodzaje i gatunki drobnoustrojów | Liczba szczepów | MBC (mg/ml)1 |
| 3 | 4 | 5 | 6 | 7 |
Ziarniaki Gram-dodatnie
Staphylococcus aureus | 101 | 52 | 49 | | | |
Pałeczki Gram-ujemne fermentujące
Escherichia coli
Klebsiella pneumoniae
Proteus vulgaris
Salmonella enteritidis
Salmonella typhimurium
Shigella sonnei | 53
32
39
27
1
1 | | 4
| 14
8
7
| 35
24
9
9
1
| 23
18
1 |
Pałeczki Gram-ujemne niefermentujące
Pseudomonas aeruginosa | 46 | | | | 10 | 36 |
| Łącznie | 300 | 52 | 53 | 29 | 88 | 78 |
| 1Najmniejsze stężenie bakteriobójcze w mg/ml |
Późniejsze badania Dobrowolskiego i wsp. (4) przyniosły zbliżone dane (tab. 4). Średnice stref zahamowania wzrostu bakterii Gram-dodatnich (z rodzajów Staphylococcus, Streptococcus, Diplococcus i Corynebacterium) wokół krążków bibułowych wysyconych EEP były większe (12-17 mm) w porównaniu do stref zahamowania wzrostu bakterii Gram-ujemnych (z rodzajów Escherichia, Salmonella i Shigella) wokół krążków bibułowych wysycanych analogiczną ilością EEP (11-13 mm). Wyniki te wskazują na nieco większą wrażliwość bakterii Gram-dodatnich na EEP, niż bakterii Gram-ujemnych.
Tabela 4. Działanie EEP na bakterie chorobotwórcze pochodzące ze środowiska szpitalnego (wg 4).
| Rodzaje i gatunki drobnoustrojów | Średnice stref zahamowania wzrostu szczepów wokół krążków bibułowych z EEP |
Bakterie Gram-dodatnie
Staphylococcus aureus
Streptococcus pyogenes
Streptococcus viridans
Diplococcus pneumoniae
Corynebacterium diphteriae | 16
17
16
14
12 |
Bakterie Gram-ujemne
Escherichia coli
Salmonella typhi
Salmonella paratyphi
Salmonella flexneri | 13
11
11
12 |
Powyższe badania wskazują nie tylko na duże zróżnicowanie pomiędzy bakteriami Gram-dodatnimi i Gram-ujemnymi we wrażliwości na EEP, ale także na dość różną wrażliwość szczepów w ramach jednej grupy drobnoustrojów. Bardzo wyraźnie można to prześledzić w odniesieniu do gronkowców.
Dla przykładu Stojko i Furowicz (5) dla 16 szczepów Staphylococcus aureus wyhodowanych od psów określili MIC w granicach 0,075-0,3 mg/ml. Podobne wyniki otrzymali Kędzia i Hołderna-Kędzia (6). Dla 10 szczepów klinicznych S. aureus oznaczyli oni MIC w granicach 0,2-0,4 mg/ml. Z kolei Scheller i wsp. (7) w grupie 62 szczepów chorobotwórczych S. aureus wyhodowanych z materiału szpitalnego zaliczyli tylko 5 szczepów wrażliwych na EEP (MIC <1 mg/ml). Pozostałe 23 szczepy (37,1%) można było zaliczyć do średnio wrażliwych (MIC = 1-3 mg/ml), a dalsze 34 szczepy (54,8%) do opornych na działanie EEP (MIC = 5-10 mg/ml). W późniejszych badaniach Scheller i wsp. (8) uzyskali jeszcze bardziej zaskakujące wyniki. Wśród 56 szczepów S. aureus pochodzących od chorych 5 szczepów (8,9%) było wrażliwych na stężenia 3-9 mg/ml EEP, 23 szczepy (41,1%) na stężenia 12-15 mg/ml EEP, a 28 szczepów (50,0%) na stężenia 18-21 mg/ml EEP. A zatem prawie wszystkie gronkowce złociste wyizolowane od chorych przez wymienionych wyżej autorów można było zaliczyć do opornych na działanie EEP.
W innych badaniach Scheller i wsp. (9) odnotowali również duże zróżnicowanie wrażliwości na EEP wśród prątków kwasoopornych Mycobacterium. Na 11 szczepów prątków Mycobacterium chorobotwórczych dla człowieka, w 6 przypadkach ich MIC określono na 1,8 mg/ml, natomiast dla pozostałych 7 szczepów było ono wielokrotnie wyższe (MIC >10 mg/ml).
Badania nad działaniem EEP na bakterie beztlenowe prowadzone były przez Kędzię i Kałowskiego (10-12). Obejmowały one 630 szczepów bakterii beztlenowych wyizolowanych ze zmian zapalnych w jamie ustnej i jamie brzusznej. Stwierdzono, że wrażliwość wszystkich badanych bakterii beztlenowych mieściła się w granicach 0,01-3 mg/ml EEP (tab. 5). W badaniach uwzględniono 15 gatunków z rodzaju Bacteroides, 7 z Fusobacterium, 3 z Peptococcus, 6 z Peptostreptococcus, 4 z Propionibacterium, 4 z Actinomyces, 4 z Clostridium i 6 gatunków należących do innych rodzajów beztlenowców. Łącznie przebadano 52 gatunki bakterii beztlenowych. Badania wykazały, że 174 szczepy badanych bakterii były wrażliwe na stężenia EEP w granicach 0,01-0,06 mg/ml (24,2% ogółu szczepów), 210 szczepów było wrażliwych na stężenia EEP w granicach 0,12-0,5 mg/ml (30,4% ogółu szczepów) i 306 szczepów było wrażliwych na stężenia EEP w granicach 1,0-3,0 mg/ml (44,4% ogółu szczepów). W podsumowaniu można przyjąć, że około 56% szczepów było wrażliwych na stężenia EEP poniżej 1 mg/ml.
Tabela 5. Działanie EEP na bakterie beztlenowe izolowane z materiału klinicznego (wg 10-12).
| Rodzaje drobnoustrojów | Liczba gatunków | Liczba szczepów | Wrażliwość na EEP (mg/ml) |
| 0,01-0,06 | 0,12-0,5 | 1,0-3,0 |
Bacteroides
Fusobacterium
Peptococcus
Peptostreptococcus
Propionibacterium
Actinomyces
Clostridium
Inne rodzaje | 15
7
3
6
4
4
7
6 | 274
142
16
14
42
11
34
57 | 53
59
8
27
2
5
4
16 | 95
43
1
35
10
2
9
15 | 126
40
7
52
30
4
21
26 |
Łącznie
Procent | 52
– | 690
100 | 174
25,2 | 210
30,4 | 306
44,4 |
Grzyby drożdżoidalne i grzyby pleśniowe, w tym dermatofity, odznaczają się większą opornością na działanie EEP. Wzrost grzybów drożdżoidalnych z rodzaju Candida był hamowany przez EEP w stężeniach 2,5-10 mg/ml (1, 2). Dudko (13) wykazał, że grzyby drożdżoidalne wyizolowane z klinicznych przypadków zapalenia wymion u krów były wrażliwe na działanie EEP w granicach stężeń 10-20 mg/ml (tab. 6). Poza rodzajem Candida, grzyby te należały do rodzajów: Trichosporon, Pichia i Rhodotorula. Większość spośród 36 wyizolowanych grzybów drożdżoidalnych (72,2%) była wrażliwa na stężenie 10 mg/ml EEP.
Tabela 6. Działanie EEP na grzyby drożdżoidalne wyizolowane z przypadków zapalenia wymion u krów (wg 13).
| Wyizolowane grzyby drożdżoidalne | Liczba szczepów | Stężenie EEP hamujące wzrost grzybów (mg/ml) |
| 10 | 15 | 20 |
Candida pseudotropicalis
Candida krusei
Candida brumptii
Candida guilliermondii
Candida curvata
Candida solani
Candida lipolytica
Trichosporon cutaneum
Pichia membranaefaciens
Rhodotorula minuta
Niezidentyfikowane | 9
5
4
4
4
1
1
4
1
1
2 | 6
4
1
3
3
1
1
3
1
1
2 | 1
0
2
1
0
0
0
0
0
0
0 | 2
1
1
0
1
0
0
1
0
0
0 |
Łącznie
Procent | 36
100,0 | 26
72,2 | 4
11,1 | 6
16,7 |
Z badań Dobrowolskiego i wsp. (4) wynika, że grzyby drożdzoidalne Cryptococcus neoformans oraz grzyby pleśniowe Histoplasma capsulatum i Allescheria mycetomi były oporne nawet na stężenie 25 mg/ml EEP (tab. 7). Pozostałe grzyby pleśniowe, w tym dermatofity, należące do rodzajów Microsporum, Phialophora, Piedraia i Trichophyton, były wrażliwe na EEP w stężeniach 5-20 mg/ml.
Tabela 7. Działanie EEP na grzyby drożdżoidalne i pleśniowe pochodzące ze środowiska szpitalnego (wg 4).
| Rodzaje i gatunki grzybów | Stężenie EEP hamujące wzrost grzybów (mg/ml) |
Grzyby drożdżoidalne
Cryptococcus neoformans
Grzyby pleśniowe
Histoplasma capsulatum
Allescheria mycetomi
Microsporum canis
Microsporum gypseum
Phialophora jeanseimei
Piedraia hortai
Trichophyton rubrum
Trichophyton mentagrophytes
Trichophyton cutaneum | >25
>25
>25
10
20
20
10
5
5
5 |
Badania Suchego (14) wykazały, że rzęsistek pochwowy Trichomonas vaginalis pod wpływem 24-godzinnego działania EEP w stężeniach 3-9 mg/ml ulegał całkowitemu unieczynnieniu. Starzyk i wsp. (15) podają, że do tego samego efektu potrzebne było stężenie EEP w wysokości 0,15 mg/ml. Natomiast zniszczenie żywych form Toxoplasma gondii następowało już w stężeniach EEP w granicach 0,05-0,15 mg/ml.
Z kolei pierwotniak Entamoeba histolytica przeżywał 24-godzinne działanie EEP w stężeniu 5-20 mg/ml (4).
W podsumowaniu można stwierdzić, że najbardziej wrażliwe na działanie EEP okazały się bakterie beztlenowe (MIC w granicach 0,01-3 mg/ml).
Średnią wrażliwością na EEP odznaczały się ziarniaki Gram-dodatnie i Gram-ujemne, maczugowce i prątki (MIC w granicach 0,075-10 mg/ml) oraz pierwotniaki (MIC w granicach 0,05-3 mg/ml). Należy dodać, że według niektórych danych gronkowce złociste są unieczynniane dopiero w stężeniach 12-21 mg/ml, a Entamoeba histolytica przeżywała w stężeniu 20 mg/ml EEP.
Natomiast najmniejszą wrażliwość na EEP wykazują pałeczki Gram-ujemne (fermentujące i niefermentujące) (MIC w granicach 4-20 mg/ml) oraz grzyby drożdżoidalne i pleśniowe (MIC w granicach 5->25 mg/ml EEP).
Trzeba dodać, że duże niejednokrotnie różnice we wrażliwości na EEP niektórych drobnoustrojów, mogą wynikać z takich powodów, jak różny skład chemiczny propolisu, zależny od roślin, z których zbierany jest surowiec oraz pora jego zbioru (16). Duży wpływ na wyniki oznaczeń może mieć także pochodzenie szczepów (saprofityczne, chorobotwórcze, ludzkie, zwierzęce), ich zjadliwość, oporność na antybiotyki, a także metodyka przeprowadzanych badań (działanie bakteriostatyczne lub bakteriobójcze, wielkość inokulum, zastosowane podłoże bakteriologiczne oraz czas i temperatura inkubacji).
W niniejszym opracowaniu wykorzystano również wcześniejszą publikacją Kędzi i wsp. (17) w niniejszym czasopiśmie.
Ze względu na zróżnicowany skład chemiczny wydawało się celowe porównanie aktywności antybiotycznej ekstraktów z propolisu pochodzącego z różnych rejonów Europy.
Szub i wsp. (18) przebadali 18 ekstraktów etanolowych z propolisu pochodzącego z europejskiej części Rosji i stwierdzili oni, że hamowały one najsilniej wzrost laseczek Bacillus cereus, słabiej wzrost ziarniaków Staphylococcus aureus i grzybów drożdżoidalnych Candida albicans. Dla pałeczek Escherichia coli i Pseudomonas aeruginosa nie udało się określić stężeń ekstraktów hamujących ich wzrost ze względu na wąski zakres oznaczeń w zastosowanej metodzie (tab. 8).
Tabela 8. Aktywność antybiotyczna ekstraktów etanolowych z propolisu rosyjskiego (wg 18).
| Badane drobnoustroje | Aktywność antybiotyczna (MIC w μg/ml) |
| zakres | średnia |
Bacillus cereus 8035
Staphylococcus aureus 209P
Escherichia coli M-17
Pseudomonas aeruginosa 47
Candida albicans | 60-250
125-1000
>1000
>1000
250-1000 | 170
400
>1000
>1000
820 |
Badania Amorosa i wsp. (19) wykazały, że ekstrakt etanolowy z francuskiego propolisu wyraźnie obniżał in vitro miano cząstek wirusa opryszczki HSV-1 (tab. 9). W granicach stężeń 6,25-50,0 mg/ml ekstraktu propolisowego miano tego wirusa obniżyło się od 2,5-3,2 razy w skali logarytmicznej.
Tabela 9. Działanie ekstraktu etanolowego z propolisu francuskiego na miano cząstek wirusa opryszczki HSV-1 (wg 19).
| Stężenie ekstraktu z propolisu (μg/ml) | Obniżenie miana cząstek wirusa w hodowli (log10) |
6,25
12,5
25,0
50,0 | 2,5
3,0
3,0
3,2 |
Focht i wsp. (20) badali działanie bakteriobójcze ekstraktu wodnego z propolisu duńskiego na drobnoustroje tlenowe i beztlenowe izolowane z górnych dróg oddechowych od chorych z ostrymi i przewlekłymi stanami zapalnymi tego układu. Łącznie przebadali oni 858 szczepów i stwierdzili, że ekstrakt wodny z propolisu na część badanych drobnoustrojów działał bakteriobójczo w stężeniu 12,5 mg/ml (Haemophilus influenzae, Moraxella catarrhalis, Streptococcus β-hemolityczny, Streptococcus pneumoniae, Peptococcus sp., Peptostreptococcus anaerobius), a na część drobnoustrojów w stężeniu 100,0 mg/ml (Klebsiella pneumoniae, Staphylococcus aureus, Peptococcus melaninogenica, Bacteroides sp., Fusobacterium nucleatum) (tab. 10). Z przedstawionych danych wynika, że ekstrakt wodny z propolisu wykazywał słabe działanie bakteriobójcze na drobnoustroje występujące w stanach patologicznych górnych dróg oddechowych.
Tabela 10. Działanie bakteriobójcze ekstraktu wodnego z propolisu duńskiego wobec drobnoustrojów izolowanych z górnych dróg oddechowych (wg 20).
| Badane szczepy drobnoustrojów | Liczba szczepów | Stężenie ekstraktu wodnego z propolisu działające bakteriobójczo na wszystkie badane szczepy (mg/ml) |
Bakterie Gram-ujemne tlenowe
Haemophilus influenzae
Moraxella catarrhalis
Klebsiella pneumoniae | 89
79
30 | 12,5
12,5
100,0 |
Bakterie Gram-dodatnie tlenowe
Streptococcus β-hemolityczny
Streptococcus pneumoniae
Staphylococcus aureus | 256
59
60 | 12,5
12,5
100,0 |
Bakterie beztlenowe
Peptococcus melaninogenica
Peptococcus sp.
Peptostreptococcus anaerobius
Bacteroides sp.
Fusobacterium nucleatum | 50
58
60
77
60 | 100,0
12,5
12,5
100,0
100,0 |
Stwierdzono, że ekstrakty etanolowe z propolisu bułgarskiego, pochodzącego z dwóch rejonów tego kraju, odznaczały się aktywnością wobec pierwotniaka Trypanosoma cruzi występującego w Ameryce Południowej i wywołującego groźną chorobę zwaną trypanosomozą (21). Postacią zakaźną jest forma trypanosoma, żyjąca we krwi obwodowej, obdarzona wicią umożliwiającą jej poruszanie się w tym środowisku. U człowieka może ona przekształcać się w postać bezwiciową – amastigota, która umiejscawia się w tkankach, w tym w mięśniu sercowym i układzie nerwowym. Badania wykazały, że oba ekstrakty etanolowe z propolisu bułgarskiego (Et-Bur i Et-Lov) wykazywały silne działanie zarówno na formy trypanosoma, jak i formy amastigota tego pierwotniaka, porównywalne z działaniem substancji referencyjnej (fiolet krystaliczny) (tab. 11).
Tabela 11. Działanie ekstraktów etanolowych z propolisu bułgarskiego na pierwotniaka Trypanosoma cruzi (wg 21).
| Ekstrakty etanolowe z propolisu | Formy Trypanosoma cruzi |
| trypanosoma | amastigota |
Et-Bur
Et-Lov
Fiolet krystaliczny | 187*
309
187** | 81*
85
N |
**Stężenie ekstraktu propolisowego (μg/ml) obniżające o 50% **liczbę pierwotniaków (ED50) w czasie 24 godz.
**Stężenie substancji referencyjnej
N – nie badano |
Ekstrakt z propolisu bułgarskiego charakteryzował się także działaniem na pałeczki Gram-ujemne wywołujące wrzody żołądka i dwunastnicy (Helicobacter pylori) i zapalenie jelit (Camphylobacter jejuni). Boyanowa i wsp. (22) wykazali, że ekstrakt etanolowy z propolisu pochodzenia bułgarskiego hamował wzrost wymienionych bakterii w metodzie studzienkowej. Średnica zahamowania wzrostu H. pylori wokół studzienek wynosiła 9,3 mm, a C. jejuni – 7,8 mm (tab. 12). Były to wartości średnie dla wymienionych bakterii. Badania stwarzają możliwość leczenia chorób wywoływanych przez te drobnoustroje u ludzi.
Tabela 12. Działanie ekstraktu etanolowego z propolisu bułgarskiego na pałeczki Gram-ujemne z rodzajów Helicobacter i Camphylobacter (wg 22).
| Rodzaje badanych drobnoustrojów | Liczba szczepów | Średnice stref zahamowania wzrostu drobnoustrojów pod wpływem 30 μl EEP/studzienkę (mm) |
Helicobacter pylori
Camphylobacter jejuni | 38
18 | 9,3*
7,8* |
| *Wartości średnie |
Z badań Drago i wsp. (23) nad działaniem ekstraktu etanolowego z propolisu włoskiego na drobnoustroje wyizolowane od chorych z zakażeniami układu oddechowego (tab. 13) wynika, że najbardziej wrażliwe na propolis są bakterie Gram-dodatnie Streptococcus pneumoniae (MIC = 0,5 mg/ml) oraz bakterie Gram-ujemne Haemophilus influenzae (MIC = 0,125 mg/ml). Pozostałe bakterie Gram-dodatnie (Staphylococcus aureus, Streptococcus β-hemolityczny), Gram-ujemne (Klebsiella pneumoniae, Escherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Proteus mirabilis) i grzyby drożdżoidalne (Candida albicans) były stosunkowo oporne na działanie propolisu (MIC = 4->250 mg/ml).
Tabela 13. Działanie ekstraktu etanolowego z propolisu włoskiego na drobnoustroje wyizolowane od chorych z zakażeniami układu oddechowego (wg 23).
| Drobnoustroje | Liczba szczepów | Aktywność antybiotyczna ekstraktu etanolowego z propolisu (MIC w mg/ml) |
| zakres | średnia |
Bakterie Gram-dodatnie
Staphylococcus aureus
Streptococcus β-hemolityczny
Streptococcus pneumoniae | 50
45
30 | 8-31
1-8
0,125-1 | 16
4
0,5 |
Bakterie Gram-ujemne
Haemophilus influenzae
Moraxella catarrhalis
Klebsiella pneumoniae
Escherichia coli
Pseudomonas aeruginosa
Proteus mirabilis | 30
25
30
30
30
30 | 0,125-1
0,031-0,125
62-125
250->250
>250
125-250 | 0,25
0,125
125
>250
>250
250 |
Grzyby drożdżoidalne
Candida albicans | 20 | 8-16 | 16 |
Interesujące wyniki otrzymały Meliou i Chinou (24) dla ekstraktu dichlorometano-butanolowego z propolisu greckiego. Wyniki badań zebrane w tabeli 14 wskazują, że ekstrakt ten działał w podobnym zakresie stężeń (MIC = 0,45-1,05 mg/ml) na wszystkie badane grupy drobnoustrojów, tj. na ziarniaki Gram-dodatnie, pałeczki Gram-ujemne i grzyby drożdżoidalne. Zwykle ziarniaki Gram-dodatnie są bardziej wrażliwe na ekstrakty propolisowe w porównaniu do pałeczek Gram-ujemnych i grzybów drożdżoidalnych. Prawdopodobnie do ekstraktu dichlorometano-butanolowego przeszły substancje chemiczne o wysokiej aktywności przeciwdrobnoustrojowej, działające równie silnie na bakterie o różnej budowie chemicznej ściany komórkowej, jak i na komórki grzybów drożdżoidalnych.
Tabela 14. Działanie ekstraktu dichlorometano-butanolowego z propolisu pochodzenia greckiego na drobnoustroje wzorcowe (wg 24).
| Badane drobnoustroje | Aktywność antybiotyczna (MIC, mg/ml)* |
| zakres | średnia |
Ziarniaki Gram-dodatnie
Staphylococcus aureus ATCC 25923
Staphylococcus epidermidis ATCC 12228
Streptococcus mutans LMAHA
Streptococcus viridans LMAHA | 0,07-3,40
0,08-2,80
0,05-0,80
0,08-0,85 | 0,84
0,76
0,52
0,45 |
Pałeczki Gram-ujemne
Escherichia coli ATCC 25922
Klebsiella pneumoniae ATCC 13883
Enterobacter cloacae ATCC 13047
Pseudomonas aeruginosa ATCC 27853 | 0,35-1,50
0,35-1,50
0,30-1,35
0,05-1,36 | 1,05
0,95
0,93
0,96 |
Grzyby drożdżoidalne
Candida albicans ATCC 10231
Candida tropicalis ATCC 13801
Candida glabrata ATCC 28838 | 0,05-1,30
0,03-1,27
0,02-1,15 | 0,69
0,59
0,54 |
| *Średnie z 8 ekstraktów |
Z badań Kujumgieva i wsp. (25) (tab. 15) wynika, że działanie przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze i przeciwwirusowe ekstraktów etanolowych z propolisu pochodzącego z Bułgarii, Albanii i Wysp Kanaryjskich było bardzo zbliżone.
Tabela 15. Porównanie działania przeciwdrobnoustrojowego ekstraktów etanolowych z propolisu pochodzącego z Bułgarii, Albanii i z Wysp Kanaryjskich (wg 25).
| Pochodzenie ekstraktów etanolowych z propolisu | Liczba prób | Aktywność przeciwdrobnoustrojowa |
| S. aureus 209 PFDA | C. albicans 562 | Wirus grypy A |
Bułgaria
Albania
Wyspy Kanaryjskie | 1
1
2 | 13,71
13,8
23,2 | 17,71
17,0
17,5 | 82
4
N |
1Strefy zahamowania wzrostu wokół studzienek (mm)
2Indeks selektywny |
Przedstawione powyżej wyniki badań wielu autorów wskazują, że aktywność mikrobiologiczna ekstraktów z propolisu pochodzącego z odległych nawet miejsc geograficznych w Europie jest do siebie zbliżona. Świadczy to o tym, że pszczoły zbierają propolis z takich roślin, które zapewniają swoim składem silne działanie przeciwdrobnoustrojowe, niezbędne do zachowania wysokiej higienizacji ula w celu zabezpieczenia go przed rozwojem drobnoustrojów szkodliwych dla społeczności tych owadów.
Badania nad składnikami propolisu
Pionierami w tej dziedzinie są badacze niemieccy Metzner i wsp. (26). Po rozdziale ekstraktu etanolowego z propolisu metodą chromatografii cienkowarstwowej, pojedyncze związki, po izolacji z chromatogramów, poddawali oni badaniom mikrobiologicznym. Określano najmniejsze stężenia tych substancji (MIC) wobec szczepów wzorcowych Bacillus subtilis, Staphylococcus aureus i Candida albicans, podając ich aktywność w μg na plamę rozdzielonego związku na chromatogramie. Wyniki badań zebrane w tabeli 16 wskazują, że większość rozizolowanych substancji odznaczała się wysoką aktywnością antybiotyczną w odniesieniu do użytych drobnoustrojów wzorcowych i była niższa od 1000 μg/plamę związku. Na szczególną uwagę zasługują: pinocembryna, ester benzylowy kwasu p-kumarowego i ester etylowy kwasu kawowego, które działały bakteriostatycznie na wszystkie użyte w badaniach szczepy wzorcowe w stężeniach 10-100 μg/plamę.
Tabela 16. Aktywność antybiotyczna składników ekstraktu etanolowego z propolisu po rozdziale chromatograficznym na cienkiej warstwie (wg 26).
| Badane substancje | Aktywność antybiotyczna (MIC, μg/plamę związku) |
Bacillus
subtilis | Staphylococcus aureus | Candida
albicans |
Pinostrobina
7,4’-Dietyloeter naryngeniny
Izalpinina
Tektochryzyna
7,4-Dietyloeter apigeniny
Pinocembryna
Ester benzylowy kwasu p-kumarowego
3-Octan pinobanksyny
Wanilina
Galangina
Chryzyna
Pektolinaryngenina
Ramnocytryna
Pinobanksyna
Ester etylowy kwasu kawowego
Kemferol
3,3’-Dimetyloeter kwercetyny | 100
> 200
100
> 200
> 200
30
10
100
n
100
> 100
> 200
> 200
> 200
10
100
> 400 | 400
n
> 200
n
n
100
30
30-100
n
200
n
> 400
> 200
> 400
100
n
n | > 600
n
n
n
n
30
100
200
n
> 600
n
n
n
n
30
n
n |
| n – Związku nie badano |
Wyżej wymienieni autorzy (26) przebadali również ekstrakt etanolowy z propolisu i wyizolowane z niego związki, wykazujące po rozdziale chromatograficznym wyraźne działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. W badaniach uwzględniono także szczep wzorcowy dermatofita – Trichophyton mentagrophytes. Badania wykazały (tab. 17), że najsilniejszym działaniem na drobnoustroje wzorcowe odznaczała się pinocembryna, nieco słabszym – ester etylowy kwasu kawowego, ester benzylowy kwasu p-kumarowego i galangina. Ponadto stwierdzono, że wyizolowane związki wykazywały od 5 do 20 razy silniejsze działanie przeciwdrobnoustrojowe w porównaniu do ekstraktu etanolowego z propolisu.
Tabela 17. Aktywność antybiotyczna ekstraktu etanolowego z propolisu i wyizolowanych z niego związków (wg 26).
| Badane substancje | Aktywność antybiotyczna (MIC, μg/ml) |
| B. subtilis | S. aureus | C. albicans | T. mentagrophytes |
Ekstrakt etanolowy z propolisu
Pinocembryna
Galangina
Pinobanksyna
3-Octan pinobanksyny
Ester etylowy kwasu kawowego
Ester benzylowy kwasu p-kumarowego | 375
75
150
300
300
150
150 | 1500
300
300
300
300
300
300 | 3000
150
300
300
300
300
300 | 190
40
75
75
75
20
40 |
Badania Kędzi i wsp. (27) w ekstrakcie eterowym z propolisu, po rozdziale na kolumnie z żelem krzemionkowym, ujawniły występowanie 32 związków, z których 7 zidentyfikowano, a dla 4 wykonano oznaczanie aktywności antybiotycznej (tab. 18). Wśród oznaczonych związków najsilniejsze działanie wykazywała pinostrobina, nieco słabsze – apigenina, chryzyna i tektochryzyna, MIC wynosiło odpowiednio 200, 400, 600 i 1000 μg/ml. Warto zwrócić uwagę na to, że aktywność antybiotyczna oznaczonych związków była od 4 do 20 razy niższa od aktywności ekstraktu eterowego z propolisu, a zatem odwrotnie w porównaniu do wyników otrzymanych przez Metznera i wsp. (53) dla ekstraktu etanolowego propolisu.
Tabela 18. Aktywność antybiotyczna składników ekstraktu eterowego z propolisu po rozdziale chromatograficznym na kolumnie z żelem krzemionkowym (wg 27).
| Badane substancje | Staphylococcus aureus FDA 209P (MIC, μg/ml) |
Ekstrakt eterowy z propolisu
Pinostrobina
7,4’-Dietyloeter naryngeniny
Tektochryzyna
Chryzyna
3,3’-Dietyloeter kwercetyny
Apigenina
3-Metyloeter kwercetyny | 50
200
n
1000
600
n
400
n |
| n – Związku nie badano |
König i Dustman (28) oceniali działanie niektórych substancji wyizolowanych z propolisu na wirusa opryszczki sowiej. Z przeprowadzonych przez nich badań wynika, że namnażanie szczepu wirusa opryszczki sowiej KS 631/80 hamowane było całkowicie przez luteolinę (MIC = 12,5 μg/ml) i kwas kawowy (MIC = 50 μg/ml). Natomiast stężenia kwercetyny i kwasu chlorogenowego konieczne do całkowitego zahamowania namnażania tego wirusa były znacznie wyższe (MIC >200 μg/ml).
Badania Amorosa i wsp. (29) wykazały, że zarówno ekstrakt etanolowy z propolisu, jak i wyizolowane z niego związki flawonoidowe powodowały hamowanie namnażania wirusa opryszczki HSV-1 (tab. 19). Najsilniejsze działanie przeciwwirusowe przejawiała luteolina (CC50 = 22,9 μg/ml), nieco słabsze galangina i apigenina (CC50 odpowiednio 43,2 i 54,0 μg/ml). Pozostałe związki flawonoidowe odznaczały się niższą aktywnością przeciwwirusową w porównaniu do ekstraktu etanolowego z propolisu. Jednak połączenia związków flawonoidowych działały synergistycznie, co zdaniem autorów wyjaśnia działanie przeciwwirusowe ekstraktu propolisowego.
Tabela 19. Aktywność przeciwwirusowa ekstraktu etanolowego z propolisu i wyizolowanych z niego flawonoidów (wg 29).
| Badane substancje | Herpes simplex virus (HSV-1) (CC50, μg/ml)* |
Ekstrakt etanolowy z propolisu
Galangina
kemferol
Kwercetyna
Chryzyna
Apigenina
Luteolina | 72,0
43,2
91,5
151,0
76,2
54,0
22,9 |
*Stężenie substancji hamujące w 50% namnażanie wirusa
w hodowli komórek nerki małpy zielonej (ATCC CCL81) |
W poźniejszej pracy Amoros i wsp. (30) opisują silne działanie przeciwwirusowe estru 3-metylo-butylo-2-enolowego kwasu kawowego występującego w propolisie typu topolowego na wirusa opryszczki HSV-1. Związek ten powodował obniżenie miana wirusa 1000-krotnie oraz syntezy DNA tego wirusa 32-krotnie.
Melliou i Chinou (31) określiły aktywność przeciwbakteryjną i przeciwgrzybiczą, z użyciem szczepów wzorcowych, ekstraktu dichlorometanowego z propolisu greckiego. Wyniki zebrane w tabeli 20 wskazują, że ekstrakt propolisowy wykazywał silną aktywność przeciwdrobnoustrojową (MIC w granicach 500-900 μg/ml). Wśród 25 wyizolowanych związków flawonoidowych silne działanie przeciwdrobnoustrojowe wykazywało 7 związków, a najsilniej z nich działała pinocembryna (MIC w granicach 50-850 μg/ml). Na grzyby drożdżoidalne Candida silnie działała chryzyna (MIC = 50 μg/ml). Diterpen totarol także wykazywał silne działanie, zarówno na bakterie, jak i na grzyby (MIC w granicach 70-750 μg/ml). Natomiast prenylowe po-chodne flawonoidowe (7-O-prenylostroboponina i 7-O-prenylopinocembryna) charakteryzowały się stosunkowo niską aktywnością przeciwdrobnoustrojową.
Tabela 20. Aktywność przeciwbakteryjna i przeciwgrzybicza ekstraktu dichlorometanowego z propolisu i wyizolowanych z niego flawonoidów i diterpenów (wg 31).
| Badane substancje | Aktywność antybiotyczna (MIC, μg/ml) |
Staphylococcus
aureus
ATCC 25923 | Streptococcus
mutans
AHA | Escherichia
coli
ATCC 25922 | Pseudomonas
aeruginosa
ATCC 227853 | Candida
albicans
ATCC 10231 | Candida
tropicalis
ATCC 13801 |
Ekstrakt propolisowy
Pinostrobina
Pinocembryna
Sakuranetyna
Chryzyna
7-O-Prenylostroboponina
7-O-Prenylopinocembryna
Totarol | 800
280
250
880
3400
700
300
70 | 500
220
50
300
750
800
800
750 | 900
1420
900
1300
760
1250
1500
350 | 900
1270
850
1360
50
1250
1250
750 | 800
150
100
1300
50
1200
1200
750 | 600
120
100
1270
30
1250
850
500 |
Badania Speciate i wsp. (32) wskazują, że ekstrakt etanolowy z propolisu włoskiego i wyosobnione z niego składniki odznaczały się stosunkowo słabym działaniem na bakterie pochodzące od chorych z zakażeniami górnych dróg oddechowych (tab. 21). Z wyizolowanych związków najsilniejsze działanie na badane bakterie wykazywała galangina (MIC w granicach 64-512 μg/ml), a także ester fenetylowy kwasu kawowego i pinocembryna (MIC w granicach 64-1024 μg/ml). Pozostałe związki działały słabo na badane drobnoustroje.
Tabela 21. Działanie ekstraktu etanolowego z propolisu i wyizolowanych z niego składników na bakterie pochodzące z zakażeń górnych dróg oddechowych (wg 32).
| Badane substancje | Streptococcus pneumoniae | Streptococcus pyogenes | Haemophilus influenzae | Haemophilus parainfluenzale | Moraxella catarrhalis |
Ekstrakt etanolowy z propolisu
Chryzyna
Galangina
Pinocembryna
Kwercetyna
Ester fenetylowy kwasu kawowego
Ester fenetylowy kwasu ferulowego
Farnezol | 512
1024
512
512
>1024
64
2048
>8192 | 1024
2048
512
512
>1024
1024
>2048
>8192 | 1024
1024
256
1024
1024
512
2048
>8192 | 1024
512
128
512
1024
512
2048
2048 | 64
64
64
64
128
64
512
2048 |
Ponadto warto zaprezentować wyniki badań dotyczące aktywności antybiotycznej kwasów aromatycznych i związków flawonoidowych najczęściej występujących w propolisie krajowym i europejskim (33).
Wyniki badań przedstawione w tabeli 22 wskazują, że wśród kwasów aromatycznych najczęściej występujących w propolisie krajowym i europejskim największą aktywnością antybiotyczną charakteryzował się kwas galusowy (MIC = 100 μg/ml). Pozostałe kwasy (kawowy, ferulowy, p-kumarowy i p-hydroksybenzoesowy) wykazywały niską aktywność antybiotyczną (MIC >1000 μg/ml).
Tabela 22. Aktywność antybiotyczna kwasów aromatycznych i związków flawonoidowych najczęściej występujących w propolisie krajowym i europejskim (wg 33).
| Badane substancje | Aktywność antybiotyczna (Staphylococcus aureus ATCC 2856P; MIC – μg/ml) |
Kwasy aromatyczne
Kwas kawowy
Kwas ferulowy
Kwas p-kumarowy
Kwas p-hydroksybenzoesowy
Kwas galusowy | >1000
>1000
>1000
>1000
100 |
Związki flawonoidowe
Chryzyna
Kemferol
Apigenina
Galangina
Luteolina
Myrycetyna
Ramnetyna | >1000
>1000
750
250
250
100
1000 |
Ze związków flawonoidowych najczęściej izolowanych z propolisu krajowego i europejskiego największą aktywnością antybiotyczną odznaczały się: myrycetyna (MIC = 100 μg/ml), galangina i luteolina (MIC = 250 μg/ml) oraz apigenina (MIC = 750 μg/ml). Pozostałe dwa flawonoidy (chryzyna, kemferol) wykazywały niską aktywność antybiotyczną (MIC >1000 μg/ml).
Podsumowanie
W podsumowaniu można stwierdzić, że ekstrakty z propolisu krajowego i europejskiego nie różnią się aktywnością przeciwbakteryjną, przeciwgrzybiczą i przeciwwirusową. Ponadto w ekstraktach z propolisu krajowego i europejskiego działanie antybiotyczne, zarówno wobec bakterii, jak i grzybów, wykazują dwie grupy związków, a mianowicie flawonoidy i estry kwasów fenolowych. Do najsilniej działających substancji o charakterze przeciwdrobnoustrojowym można zaliczyć pinocembrynę, galanginę, pinostrobinę, apigeninę, myrycetynę, luteolinę, ester etylowy kwasu kawowego i ester fenetylowy kwasu kawowego. Wysoką aktywnością antybiotyczną odznaczał się również kwas galusowy.
W tym miejscu warto zwrócić uwagę na mechanizm działania niektórych składników propolisu na drobnoustroje. Cushine i wsp. (35) podają, że galangina powoduje agregację komórek gronkowców, powodując tym samym zaburzenia w ich rozwoju. Flawonoid ten ma również hamować replikację wirusów i bakterii Gram-dodatnich (36). Z kolei Mirzoeva i wsp. (37) wykazali, że ester fenetylowy kwasu kawowego oraz kwas kawowy, naryngenina i kwercetyna hamują ruchliwość bakterii wyposażonych w rzęski (głównie bakterii Gram-ujemnych) oraz zaburzają przepuszczalność błon cytoplazmatycznych bakterii dla jonów metali, co powoduje zahamowanie funkcji życiowych i śmierć komórek bakteryjnych.
Piśmiennictwo
1. Scheller S, Rogala D, Stasiak E i wsp. Antibacterial properties of propolis. Pol Arch Wet 1968; 11:391-8. 2. Kędzia B. Przeciwdrobnoustrojowe działanie etanolowego ekstraktu z propolisu (EEP). Dokumentacja tematu Nr 3/73. Inst Rośl Przetw Ziel, Poznań 1974. 3. Starzyk J, Doleżal M. Badania nad działaniem propolisu na drobnoustroje bakteryjne oporne na antybiotyki. V Międzynar Symp Apiter, Kraków 1985. Zagadnienia wybrane. Wyd Pol Zw Pszczel, Kraków-Kamianna 1986; 116-9. 4. Dobrowolski JW, Vohora SB, Sharma K i wsp. Antibacterial, antifungal, antiamoebic, antiinflammatory and antipyretic studies on propolis bee products. J Ethnopharmacol 1991; 35:77-82. 5. Stojko A, Furowicz AJ. Próba zastosowania etanolowego ekstraktu propolisu (EEP) w terapii otitis externa u psów. Med Wet 1980; 36:110-3. 6. Kędzia B, Hołderna-Kędzia E. Badania nad skojarzonym działaniem antybiotyków i propolisu na Staphylococcus aureus. Herba Pol 1986; 32:187-95. 7. Scheller S, Tustanowski J, Curylo B i wsp. Biological properties and clinical application of propolis. III. Investigation of the sensitivity of Staphylococcus isolated from pathological cases to ethanol extract of propolis (EEP). Attempts on inducing resistance in laboratory Staphylococcus strain to EEP. Arzneim-Forsch 1977; 27:1395. 8. Scheller S, Tustanowski J, Paradowski Z. Srawnitelnoje izuczenje czuwstwitelnosti stafilokokow k propolisu i antibiotikam. W: Cennyj produkt pczełowodstwa: propolis (red V. Harnaj) Izd Apimondia, Bucharest 1987; 97-9. 9. Scheller S, Kowalski H, Oklek K i wsp. Correlation between virulence of various strains of mycobacteria and their susceptability to ethanolic extract of propolis (EEP). Z Naturforsch 1988; 53C:1040-4. 10. Kędzia A, Kałowski M. Ocena skuteczności działania wyciągu etanolowego z propolisu na bakterie bezwzględnie beztlenowe jamy ustnej. Czas Stomat 1988; 41:757-62. 11. Kędzia A. Działanie wyciągu etanolowego z propolisu na bakterie beztlenowe. Herba Pol 1986; 32:53-7. 12. Kędzia A. Wrażliwość bakterii bezwzględnie beztlenowych na wyciąg etanolowy z propolisu. Herba Pol 1988; 34:267-72. 13. Dudko P. Badania nad czynnikami etiologicznymi, leczeniem i zwalczaniem zapaleń gruczołu mlekowego u krów. Rozprawa doktorska. Akademia Rolnicza, Lublin 1986. 14. Suchy H. Próba oceny propolisu w terapii rzęsistka pochwowego. Wiad Parazytol 1977; 23:611-2. 15. Starzyk J, Scheller S, Szaflarski J i wsp. Biological properties and clinical application of propolis. III. Studies on the antiprotozoan activity of ethanol extract of propolis. Arzneim-Forsch 1977; 27:1198-9. 16. Kędzia B. Skład chemiczny i aktywność biologiczna propolisu pochodzącego z różnych rejonów świata. Post Fitoter 2006; 1:23-35. 17. Kędzia B, Kędzia A, Dudko P i wsp. Działanie propolisu krajowego na drobnoustroje chorobotwórcze pochodzące od ludzi i zwierząt. Post Fitoter 2009; 2:98-105. 18. Szub TA, Kagramanowa KA, Kiwman GJ i wsp. Antimikrobnaja aktiwnost ekstraktow propolisa. Chim Farm Żurn 1977; 9:86-9. 19. Amoros M, Lurton E, Boustie J i wsp. Comparison of the anti-herpes simplex virus activities of propolis and 3-methyl-but-2-enyl caffeate. J Nat Prod 1944; 57:644-7. 20. Focht J, Hansen SH, Nielsen JV i wsp. Bactericidal effect of propolis in vitro against agents causing upper respiratory tract infections. Arzneim-Forsch/Drug Res 1993; 43:921-3. 21. Prytzyk E, Dantas AP, Salom?o K i wsp. Flavonoids and trypanocidal activity of Bulgarian propolis. J Ethnopharmacol 2003; 88:189-93. 22. Boyanova L, Devejian S, Koumanova R i wsp. Inhibition of Helicobacter pylori growth in vitro by Bulgarian propolis: preliminary report. J Med Microbiol 2003; 52:417-9. 23. Drago L, Mombelli B, De Vecchi E i wsp. In vitro antimicrobial activity of propolis dry extract. J Chemother 2000; 12:390-5. 24. Melliou E, Chinou I. Chemical analysis and antimicrobial activity of Greek propolis. Planta Med 2004; 70:515-9. 25. Silici S, Kutluca S. Chemical composition and antibacterial activity of propolis collected by three different places of honey bees in the same region. J Ethnopharmacol 2005; 99:69-73. 26. Metzner J, Bekemeier H, Paintz M i wsp. Zur antimikrobiellen Wirksamkeit von Propolis und Propolisinhaltsstoffen. Pharmazie 1979; 34:97-102. 27. Kędzia B, Ellnain-Wojtaszek M, Bylka W i wsp. Aktywność mikrobiologiczna różnych frakcji propolisu. V Międzynar Symp Apiter Streszcz Ref Kraków 1985; 18. 28. König B, Dustman JH. The caffeolics as a new family a natural antiviral compounds. Naturwissen 1985; 72:659-61. 29. Amoros M, Som?es CMO, Give L i wsp. Synergistic effect of flavones and flavonols against herpes simplex virus type 1 in cell culture comparison with the antiviral activity of propolis. J Nat Prod 1992; 55:1732-40. 30. Amoros M, Lurton E, Boustie J i wsp. Comparison of the anti-herpes simplex virus activities of propolis and 3-methyl-but-2-enyl caffeate. J Nat Prod 1994; 57:644-7. 31. Melliou E, Chinou I. Chemical analysis and antimicrobial activity of Greek propolis. Planta Med 2004; 70: 515-9. 32. Speciate A, Costanzo R, Puglisi S i wsp. Antibacterial activity of propolis and its active principles alone and in combination with macrolides, beta-lactams and fluoroquinolones against microorganisms responsible for respiratory infections. J Chemother 2006; 18:164-71. 33. Kędzia B, Hołderna-Kędzia E. Skład chemiczny propolisu w świetle dotychczasowych badań. Herba Pol 1991; 38:95-110. 34. Kędzia B, Hołderna-Kędzia E. Aktywność antybiotyczna kwasów aromatycznych i związków flawonoidowych najczęściej występujących w propolisie krajowym i europejskim. Dane nieopublikowane. Zakład Farmakologii i Mikrobiologii IPZ, Poznań 1998. 35. Cushine TPT, Hamilton VES, Chapman DG i wsp. Aggregation of Staphylococcus aureus following treatment with the antibacterial flavonol galangin. J Appl Microbiol 2007; 103:1562-7. 36. Kubina R, Kabała-Dzik A, Wojtyczka RD i wsp. Przeciwbakteryjne działanie galanginy zawartej w propolisie w stosunku do bakterii Gram-dodatnich. Farm Przegl Nauk 2009; 8:24-6. 37. Mirzoeva OKL, Grishanin RN, Calder PC. Antimicrobial action of propolis and some of its components: the effects on growth, membrane potential and motility of bacteria. Microbiol Res 1997; 152:239-46.
otrzymano/received: 2013-01-23
zaakceptowano/accepted: 2013-02-05
Adres/address:
*prof. dr hab. Bogdan Kędzia
Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich
ul. Libelta 27, 61-707 Poznań
tel.: +48 (61) 665-95-50, fax: +48 (61) 665-95-51
e-mail: bogdan.kedzia@iwnirz.pl
