Post�py Fitoterapii - Wydawnictwo Medyczne Borgis - Toksyczno�� i dzia�anie alergizuj�ce propolisu

*Bogdan K�dzia, El�bieta Ho�derna-K�dzia

Toksyczno�� i dzia�anie alergizuj�ce propolisu

Toxicity and sensitizing activity of propolis

Instytut W��kien Naturalnych i Ro�lin Zielarskich w Poznaniu
Dyrektor Instytutu: prof. dr hab. Grzegorz Spychalski

Summary
The acute and chronic toxicity, the primary irritative activity, the sensitizing activity and the substances with sensitizing activity also the occuring of propolis allergy by health and ill people have been discussed. It could be stated that the contact allergy caused by propolis occurs rarely by health people, while by people with skin diseases is avoidable after doctor’s interview, by discontinuation of propolis use or by concurrent use of propolis and antiallergic remedies.The high amount of people healed with propolis preparations show that the benefit assessment of propolis use is not comparable with risk assesment. It should added, that the propolis allergy after internal application practically not exist.

Key words: propolis, toxicity, sensitizing activity, allergies

Toksyczno��

Toksyczno�� ostra

Toksyczno�� ostr� okre�la si� po jednorazowym podaniu badanej substancji w dawce, kt�ra powoduje �mier� 50% zwierz�t do�wiadczalnych. St�d jej nazwa LD₅₀ (lethal dosis). Jako zwierz�ta do�wiadczalne u�ywa si� do tego celu najcz�ciej myszy, szczury i kr�liki. Substancje podaje si� drog� pokarmow� (sond� do �o��dka), dootrzewnowo, podsk�rnie lub do�ylnie, zale�nie od drogi podania jej w postaci leczniczej.

Toksyczno�� ostra (LD₅₀) ekstrakt�w propolisowych nie zosta�a do tej pory do�� dok�adnie okre�lona. Najlepiej zosta�a poznana LD₅₀ ekstrakt�w etanolowych z propolisu. Z danych zebranych w tabeli 1 wynika, �e po podaniu drog� pokarmow� LD₅₀ dla myszy wynosi od 700 do powy�ej 2000 mg/kg m.c.

Tabela 1. Toksyczno�� ostra (LD₅₀) ekstrakt�w etanolowych z propolisu okre�lana drog� pokarmow� na r�nych zwierz�tach do�wiadczalnych w �wietle danych pi�miennictwa.

Autorzy publikacji	Zwierz�ta do�wiadczalne	LD₅₀ (mg/kg m.c.)
Prokopowicz (1) Dobrowolski i wsp. (2) Park i wsp. (3) Fu i wsp. (4) Hrytsenko i wsp. (5) Goetz (6) K�dzia i wsp. (7) Arvouet-Grand (8)	myszy myszy myszy myszy szczury szczury szczury kr�liki	700 >2000 <2000 >2000 2050 >15000 >15000 >7340

Poza tym okre�lono toksyczno�� ostr� ekstraktu eterowego z propolisu, kt�ry podawano drog� pokarmow� myszom. Jego LD₅₀ okre�lono na 700 mg/kg m.c. (1). Lebeda (9) oznaczy� toksyczno�� ostr� surowego propolisu na szczurach, �winkach morskich i psach. Warto�� LD₅₀ po podaniu surowego propolisu �winkom morskim wynosi�a powy�ej 10 000 mg/kg m.c. Natomiast warto�� LD₅₀dla szczur�w i ps�w, przy tej samej drodze podania, wynosi�a powy�ej 15 000 mg/kg m.c.

Tichonow i wsp. (10) okre�lili tak�e toksyczno�� ostr� fenolowego hydrofobowego ekstraktu z propolisu (ekstrakcja propolisu rozdrobnionego w temp. -196°C za pomoc� 80% etanolu). Warto�� LD₅₀ fenolowego hydrofobowego ekstraktu z propolisu, po podaniu drog� pokarmow� szczurom, wynosi�a 6875 mg/kg m.c.

Na podstawie przedstawionych powy�ej danych mo�na wnioskowa�, �e ekstrakty propolisowe w �wietle klasyfikacji Hodge’a i Sternera (cyt. za 11) mieszcz� si� w granicach stopni toksyczno�ci 4-7 (LD₅₀ po podaniu drog� pokarmow� szczurom mie�ci si� w granicach od 500 do powy�ej 15 000 mg/kg m.c.) (tab. 2). A zatem ekstrakty te mo�na zakwalifikowa� od �rednio toksycznych, poprzez s�abo toksyczne, praktycznie nietoksyczne, do stosunkowo nietoksycznych, z przewag� trzech ostatnich okre�le�.

Tabela 2. Klasyfikacja toksyczno�ci wg Hodge’a i Sternera (cyt. za 11).

Stopie� toksyczno�ci	Okre�lenie toksyczno�ci substancji	LD₅₀ (mg/kg m.c.) po podaniu drog� pokarmow� szczurom
3 4 5 6 7	bardzo toksyczna �rednio toksyczna s�abo toksyczna praktycznie nietoksyczna stosunkowo nietoksyczna	50 500 5000 15000 >15000

Toksyczno�� przewlek�a

Toksyczno�� przewlek�� okre�la si� na drodze podawania zwierz�tom do�wiadczalnym substancji odpowiednio mniejszej od dawki LD50, najcz�ciej 1/10 dawki LD50, przez d�ugi okres czasu, zwykle przez 30-90 dni. Po tym czasie ocenia si� dzia�anie substancji na zwierz�ta pod k�tem ich �miertelno�ci, zachowania, wygl�du, bada� biochemicznych i morfotycznych krwi oraz stanu patomorfologicznego narz�d�w wewn�trznych. Niekiedy podaje si� zwierz�tom do�wiadczalnym wielokrotno�� dawki efektywnej (ED50), tj. dawki, kt�ra u 50% zwierz�t wywo�uje dzia�anie farmakologiczne.

W jednym z pierwszych bada� tego rodzaju Todorow i wsp. (12) podawali d�ugotrwale ekstrakt wodny z propolisu myszom drog� dootrzewnow� i podsk�rn� w dawce 5 ml/kg m.c. (ok. 500 mg/kg m.c.). Nie wp�yn�o to na og�lny stan zwierz�t. Natomiast podawanie m�odym szczurom drog� pokarmow� tego ekstraktu w ilo�ci 1 ml/kg m.c. (ok. 100 mg/kg m.c.) raz dziennie przez okres 30 dni spowodowa�o niewielki przyrost masy cia�a, a tak�e wzrost liczby krwinek czerwonych i zawarto�ci hemoglobiny we krwi w por�wnaniu do zwierz�t kontrolnych.

Z bada� Bekemeiera i wsp. (13) wynika, �e ekstrakt etanolowy z propolisu podawany szczurom drog� pokarmow� w dawce 1000 mg/kg m.c. przez 28 dni nie wp�ywa� na mas� cia�a, na stan narz�d�w wewn�trznych (w�troby, nerek, �ledziony i nadnerczy), liczb� krwinek bia�ych i czerwonych oraz zawarto�� hemoglobiny we krwi, a tak�e na aktywno�� transaminazy asparaginianowej i fosfatazy alkalicznej, poziom glukozy i kreatyniny w surowicy krwi w por�wnaniu do zwierz�t kontrolnych.

Wed�ug Olinescu i wsp. (14) podawanie przez 5 dni ekstraktu etanolowego z propolisu drog� dootrzewnow� w dawce 1000 mg/kg m.c. nie powodowa�o uszkodzenia kom�rek i lizosom�w kom�rkowych. Obserwowano natomiast obni�enie poziomu trigliceryd�w oraz α- i β-globulin w surowicy krwi. W homogenatach w�troby stwierdzono wzrost aktywno�ci reduktazy cytochromu C, transferazy glutationowej, hydratazy epoksydowej i oksygenazy tryptofanowej. W surowicy krwi ujawniono niewielki wzrost poziomu bilirubiny sugeruj�cy, �e ekstrakt etanolowy z propolisu wydalany jest z organizmu zwierz�t g��wnie z ��ci�.

Badania Ghiurgea i wsp. (15, 16) wskazuj�, �e podawanie szczurom ekstraktu etanolowego z propolisu drog� pokarmow� w dawce 1500 mg/kg m.c. przez 90 dni prowadzi�o do nieznacznych zmian w grasicy. W pierwszym okresie podawania ekstraktu zawarto�� bia�ek, kwas�w nukleinowych i glikogenu w grasicy ulega�a wyra�nemu zr�nicowaniu, jednak ju� po 20 dniach nast�powa�a normalizacja proces�w biochemicznych i po 60 dniach poziom wymienionych substancji w grasicy powraca� do warto�ci wyj�ciowych. Natomiast zawarto�� kwasu askorbinowego w nadnerczach utrzymywa�a si� przez ca�y okres bada� na jednakowym poziomie.

Ikeno i wsp. (17) podawali ekstrakt etanolowy z propolisu szczurom w wodzie do picia w ilo�ci 1 mg/ml przez 63 dni. Przy za�o�eniu, �e zwierz�ta te wypijaj� dziennie ilo�� wody odpowiadaj�cej 10% ich masy cia�a, wyliczono, �e szczur o masie 150 g wypija� dziennie 150 mg ekstraktu etanolowego z propolisu zawieszonego w wodzie, tj. 1000 mg/kg m.c. dziennie. Po zako�czeniu bada� nie stwierdzono dzia�ania toksycznego ekstraktu propolisowego na zwierz�ta. Wszystkie szczury prze�y�y. W ich organizmach nie ujawniono �adnych r�nic w poziomie glukozy i amylazy w surowicy krwi, trzustce, �liniankach przyusznych i w w�trobie w odniesieniu do zwierz�t kontrolnych.

Hollands i wsp. (18) w jednym z eksperyment�w podawali ekstrakt etanolowy z propolisu myszom w wodzie do picia w dawce wynosz�cej 4600 mg/kg m.c. dziennie przez 90 dni. W badaniach nie stwierdzono r�nic w zachowaniu si� zwierz�t, ich masie cia�a, wydalaniu moczu, a tak�e w poziomie glukozy i cholesterolu w por�wnaniu do zwierz�t kontrolnych. W innym do�wiadczeniu myszom podawano w wodzie do picia ekstrakt etanolowy z propolisu w ilo�ci 6 mg/ml. Zwierz�ta otrzymywa�y t� drog� ekstrakt etanolowy w ilo�ci 1400 mg/kg m.c. dziennie przez 14 i 90 dni. Po zako�czeniu bada� w surowicy krwi zwierz�t nie stwierdzono r�nic w poziomie mocznika w odniesieniu do zwierz�t kontrolnych. Nie odnotowano tak�e �adnych odchyle� od normy narz�d�w wewn�trznych po wykonaniu bada� histomorfologicznych. Na tej podstawie przyj�to, �e dawka 1400 mg/kg m.c./dzie� jest dla tych zwierz�t dawk� bezpieczn� (terapeutyczn�).

Kaneeda i Nishina (19) podawali ekstrakty etanolowe z propolisu brazylijskiego i chi�skiego jako dodatek do paszy 5-tygodniowym myszom w dawkach 2230 i 4000 mg/kg m.c. dziennie. Po 2 tyg. do�wiadczenia nie odnotowano �mierci �adnego ze zwierz�t. Ich masa cia�a wzrasta�a normalnie. Nie stwierdzono �adnych odchyle� od normy badanych sekcyjnie narz�d�w wewn�trznych.

De Castro i Higashi (20) podawali ekstrakt etanolowy z propolisu w ilo�ci od 200 do 1220 mg/kg m.c. myszom drog� pokarmow� raz dziennie przez 7-10 dni. Nie zauwa�yli oni �adnego niekorzystnego wp�ywu ekstraktu propolisowego na zwierz�ta do�wiadczalne. Podobnie zachowywa�y si� zwierz�ta, kt�rym w wodzie do picia podawano przez d�u�szy czas ekstrakt etanolowy z propolisu w dawkach 1600, 2500, 4000 i 5000 mg/kg m.c. dziennie.

Obszerne badania nad toksyczno�ci� przewlek�� fenolowego hydrofobowego ekstraktu z propolisu (ekstrakcja rozdrobnionego w temp. -196°C propolisu za pomoc� 80% etanolu) przeprowadzili Tichonow i wsp. (21). Badany ekstrakt propolisowy podawali oni 80 doros�ym szczurom obojga p�ci (40 samc�w i 40 samic). Zwierz�ta podzielono na 4 grupy po 10 osobnik�w ka�da. Pierwsza grupa stanowi�a grup� kontroln�. Zwierz�ta drugiej grupy otrzymywa�y drog� pokarmow� ekstrakt w dawce 2,5 ED₅₀ (25 mg/kg m.c.), trzeciej grupy ekstrakt w dawce 10 ED₅₀ (100 mg/kg m.c.) i czwartej grupy otrzymywa�y ekstrakt w dawce 25 ED₅₀ (250 mg/kg m.c.). Druga i trzecia grupa otrzymywa�a fenolowy hydrofobowy ekstrakt z propolisu przez 12 miesi�cy, czwarta przez 6 miesi�cy.

W trakcie bada� nie odnotowano �adnego padni�cia zwierz�t. Ich masa zar�wno w grupie kontrolnej, jak i w grupach do�wiadczalnych, wzrasta�a jednakowo. Funkcja oddechowa u zwierz�t obojga p�ci nie uleg�a zmianie, podobnie jak cz�stotliwo�� oddechu. Reakcje zwierz�t na bod�ce zewn�trzne by�y we wszystkich grupach jednakowe. Nie stwierdzono tak�e r�nic we wska�nikach o�rodkowego uk�adu nerwowego.

Analiza danych EKG wykaza�a, �e u zwierz�t wszystkich grup badanych, cz�stotliwo�� skurcz�w serca i jego amplitudy by�y jednakowe. Rytm serca we wszystkich przypadkach okre�lono jako zatokowy; zdolno�� skurczowa przedsionk�w i kom�r pozostawa�a w normie, podobnie jak wie�cowy przep�yw krwi. Nie stwierdzono zmian w uk�adzie przewodnictwa.

We wszystkich grupach zwierz�t do�wiadczalnych liczba krwinek czerwonych oraz zawarto�� hemoglobiny we krwi by�a jednakowa. Czas krzepni�cia krwi pozostawa� w granicach norm fizjologicznych. Liczba bia�ych krwinek w grupach zwierz�t, otrzymuj�cych ekstrakt propolisowy wykazywa�a tendencj� malej�c� w por�wnaniu z grup� kontroln�. Nie odnotowano jednak znacznej r�nicy w odniesieniu do wska�nik�w pocz�tkowych. Sk�ad biochemiczny krwi odpowiada� normom sezonowym, danym kontrolnym i wska�nikom pocz�tkowym.

Aktywno�� enzym�w obecnych w surowicy krwi, �wiadcz�cych o procesach cytolizy w tkance w�trobowej (aminotransferazy alaninowej i asparaginianowej) pozostawa�a w trakcie ca�ego czasu bada� w granicach normy. �wiadczy to o braku zmian martwiczych w w�trobie, mi�niu sercowym i mi�niach szkieletowych zwierz�t otrzymuj�cych przez d�ugi czas fenolowy hydrofobowy ekstrakt z propolisu.

W trakcie do�wiadczenia nie stwierdzono zmian w funkcji nerek. Diureza utrzymywa�a si� w normie. Zawarto�� bia�ka w moczu odpowiada�a normom fizjologicznym. Nie stwierdzono obecno�ci cia� ketonowych i bilirubiny. Glukoza i urobilinogen utrzymywa�y si� w granicach normy.

Ogl�dziny narz�d�w wewn�trznych i badania histologiczne nie ujawni�y zmian patologicznych: m�zgu, tkanki p�ucnej, w�troby, �ledziony, j�der, jajnik�w, macicy, nerek, nadnerczy, �o��dka, jelit i serca.

Badania patomorfologiczne prowadzone w kierunku stwierdzenia ewentualnej przewlek�ej toksyczno�ci fenolowego hydrofobowego wyci�gu z propolisu udowodni�y, �e preparat jest nietoksyczny.

Stwierdzono, �e wszystkie zwierz�ta poddane do�wiadczeniu dobrze znosi�y oddzia�ywanie ekstraktu propolisowego podawanego przez 12 miesi�cy w dawkach 2,5 i 10 ED₅₀ oraz przez 6 miesi�cy w dawce 25 ED₅₀.

Identyczne dane otrzymano w przypadku podawania fenolowego hydrofobowego ekstraktu z propolisu w tych samych dawkach kr�likom i psom.

Na tej podstawie oraz przytoczonych powy�ej danych publikacyjnych mo�na stwierdzi�, �e ekstrakty propolisowe s� praktycznie nietoksyczne dla zwierz�t i mog� s�u�y� do sporz�dzania lek�w bezpiecznych dla cz�owieka.

Dzia�anie pierwotnie dra�ni�ce

Dzia�anie pierwotnie dra�ni�ce badanej substancji mo�e objawia� si� ju� po pierwszym kontakcie ze sk�r� lub w ci�gu 10-dniowych aplikacji tej substancji na sk�r� zwierz�t do�wiadczalnych. Odczyn pierwotnie dra�ni�cy (toksyczny) na skutek styczno�ci z badan� substancj� mo�e objawia� si� w postaci rumienia, obrz�ku lub wzrostu ciep�oty cia�a. Jako kontrol� stosuje si� pod�o�e lub rozpuszczalnik u�yty do zawieszenia lub rozpuszczania badanej substancji.

Czarnecki (22) przeprowadzi� badania na dzia�anie pierwotnie dra�ni�ce ma�ci propolisowej, zawieraj�cej w swym sk�adzie ekstrakt etanolowy z propolisu (EEP) w ilo�ci 3% oraz pod�o�e z�o�one z nasyconych i nienasyconych w�glowodor�w parafinowych, alkoholu cetylowego i cholesterolu. Badania prowadzone by�y na �winkach morskich. Na ogolon� i odt�uszczon� etanolem sk�r� lewego lub prawego boku zwierz�cia o powierzchni 5 x 5 cm nak�adano 0,5 g ma�ci codziennie przez 10 kolejnych dni. Ma�ci nie rozsmarowywano, na miejsce aplikacji nak�adano lu�ny opatrunek z ja�owej gazy i celofanu.

Do�wiadczenia wykaza�y, �e ma�� zawieraj�ca 3% EEP w trakcie kontaktu ze sk�r� �winek morskich nie powodowa�a odczynu toksycznego (rumie�, obrz�k, wzrost ciep�oty) zar�wno po pierwszej aplikacji, jak i po 10-dniowym okresie bada�. Stosowane pod�o�e r�wnie� nie wykaza�o �adnego dzia�ania pierwotnie dra�ni�cego (toksycznego).

Badania przeprowadzone przez Katedr� i Zak�ad Fizjologii w Poznaniu (23) na szczurach wykaza�y, �e doodbytnicze podawanie czopk�w zawieraj�cych 3% EEP nie powodowa�o dzia�ania pierwotnie dra�ni�cego. Szczurom poprzez aplikator podawano doodbytniczo czopki zawieraj�ce 3% EEP w ilo�ci 0,2 g. Zwierz�ta grupy kontrolnej otrzymywa�y w taki sam spos�b pod�o�e czopkowe. Aplikacje prowadzono codziennie przez 10 dni.

Po zako�czeniu bada� od zwierz�t wypreparowywano ko�cowy odcinek jelita grubego wraz z odbytnic� o d�ugo�ci 5 cm. Badania sekcyjne nie wykaza�y �adnych zmian morfologicznych ko�cowego odcinka jelita szczur�w pochodz�cego zar�wno od zwierz�t otrzymuj�cych czopki z 3% EEP, jak i pod�o�e czopkowe. Tym samym nie stwierdzono dzia�ania pierwotnie dra�ni�cego 3% EEP na b�ony �luzowe odbytu u badanych zwierz�t do�wiadczalnych.

K�dzia i wsp. (24) zaobserwowali, �e aktywno�� przeciwzapalna 10% ekstraktu etanolowego z propolisu w odniesieniu do obrz�ku �apy szczura wywo�anego karagenin� nie we wszystkich przypadkach daje warto�ci dodatnie. Na 9 przebadanych pr�bek EEP, w 7 przypadkach hamowanie obrz�ku �apy szczura mie�ci�o si� w granicach 6-55%. Jednak w 2 przypadkach zauwa�ono zamiast hamowania, wzrost obrz�ku �apy szczura, odpowiednio o 7 i 60%. Zdaniem autor�w �wiadczy to o pierwotnym dra�ni�cym dzia�aniu EEP. A zatem badania wykaza�y w�r�d 9 ocenianych pr�bek, 2 pr�bki (22,2%) o wyra�nym dzia�aniu miejscowo dra�ni�cym.

Ledon i wsp. (25) okre�lali dzia�anie pierwotnie dra�ni�ce ekstraktu etanolowego z propolisu (EEP) na sk�r� �winek morskich oraz b�on� �luzow� oka kr�lik�w. Po usuni�ciu sier�ci okolicy grzbietowej po jednej stronie sk�r� pozostawiano w stanie niezmienionym, a po drugiej stronie jej powierzchni� uszkadzano. Nast�pnie na sk�r� nak�adano EEP w postaci 50% roztworu w 70 % etanolu i okrywano j� opatrunkiem z gazy. Podobnie post�powano z kr�likami, zakraplaj�c im do zdrowego i podra�nionego mechanicznie oka roztw�r EEP. Skutki dzia�ania EEP oceniano po 1, 2 i 3 dniach do�wiadczenia.

Badania wykaza�y, �e 50% roztw�r EEP w 70% etanolu nie wykazywa� dzia�ania na nieuszkodzon� sk�r� �winek morskich, natomiast w przypadku uszkodzonej sk�ry we wszystkich przypadkach powodowa� pierwotne dzia�anie dra�ni�ce. Podobnie dzia�a� w przypadku podra�nionych oczu kr�lik�w. W przypadku niepodra�nionych oczu dzia�ania toksycznego EEP nie obserwowano. Dzia�ania takiego nie wykazywa� r�wnie� sam rozpuszczalnik (70% etanol) kiedy stosowano go na sk�r� �winek morskich (uszkodzonych i nieuszkodzonych), jak i do oka kr�lik�w (podra�nionych mechanicznie i niepodra�nionych). St�d wniosek, �e badany roztw�r EEP nie wykazywa� dzia�ania pierwotnie dra�ni�cego w przypadku nieuszkodzonej sk�ry �winek morskich i niepodra�nionych mechanicznie oczu kr�lik�w.

Podsumowuj�c powy�ej zaprezentowane badania mo�na doj�� do wniosku, �e ekstrakty propolisowe nie powoduj� dzia�ania pierwotnie dra�ni�cego je�li maj� kontakt z nieuszkodzon� sk�r� lub b�onami �luzowymi. Natomiast kontakt ekstrakt�w propolisowych ze sk�r� uszkodzon� lub podra�nionymi b�onami �luzowymi, szczeg�lnie w du�ych st�eniach (10-50% EEP) mo�e powodowa� dzia�anie pierwotnie dra�ni�ce u zwierz�t do�wiadczalnych.

Dzia�anie alergizuj�ce (uczulaj�ce) propolisu

Dzia�anie alergizuj�ce

Ekstrakty propolisowe mog� powodowa� dzia�anie alergizuj�ce, nazywane inaczej dzia�aniem uczulaj�cym. Jest to zdolno�� do wywo�ywania alergii kontaktowej typu p�nego, gdzie antygenem wywo�uj�cym t� reakcj� jest ekstrakt propolisowy.

Wykrywanie dzia�ania alergizuj�cego ekstrakt�w propolisowych na zwierz�ta do�wiadczalne polega na stosowaniu na ogolon� i odt�uszczon� sk�r� tych zwierz�t okre�lonej ilo�ci badanej substancji przez 8-10 kolejnych dni, a nast�pnie po 15-24 dniach wywo�anie odczynu alergicznego za pomoc� tej samej substancji w st�eniu 10-krotnie mniejszym od stosowanego uprzednio. Je�li w miejscu zastosowanej substancji wywo�uj�cej pojawi si� rumie�, naciek, p�cherzyki z p�ynem wysi�kowym lub martwica w czasie 24-72 godz., to przyjmuje si�, �e wykazuje ona dzia�anie alergizuj�ce.

Jako pierwszy o dzia�aniu alergizuj�cym ekstraktu etanolowego z propolisu (EEP) doni�s� Petersen (1977). Stosowa� on u �winek morskich iniekcje i aplikacje miejscowe z EEP. W ogolon� sk�r� grzbietu �winek morskich wstrzykiwa� 5% roztw�r EEP w glikolu propylenowym, a tak�e stosowa� miejscowo 50% roztw�r EEP w etanolu. Dawk� wywo�uj�c� autor podawa� po 24 dniach. Jako kontrol� dzia�ania alergizuj�cego stosowano dinitrochlorobenzen (DNCB).

Badania wykaza�y, �e na DNCB zareagowa�o pozytywnie 100% badanych zwierz�t, natomiast na EEP zareagowa�o 19 z 25 badanych zwierz�t (76%). Na rozpuszczalniki (glikol propylenowy i etanol) nie zareagowa�a alergicznie �adna z badanych �winek morskich.

Hausen i wsp. (27) badali dzia�anie alergizuj�ce ekstraktu acetonowego z propolisu (AEP) po��czone z pe�nym adjuwantem Freunda (wzmagaj�cego wytwarzanie przeciwcia� przez organizm) (FCA). FCA zawieraj�cy 30 mg AEP podawano �winkom morskim 1, 5 i 9 dnia w postaci iniekcji �r�dsk�rnej w ogolon� sk�r� boku zwierz�cia. Po 11 dniach od ostatniego podania FCA i AEP, w ogolony bok �winki morskiej podawano 0,3 mg AEP jako dawk� wywo�uj�c� reakcj� alergiczn�. Efekty reakcji odczytywano przez 3 kolejne dni, okre�laj�c jej intensywno��. Badania wykaza�y, �e reakcja alergiczna wyst�pi�a u wszystkich zwierz�t uczulonych na AEP, przy czym po wywo�aniu reakcji alergicznej przez 10% AEP by�a ona o 50% silniejsza ni� w przypadku wywo�ania jej przez 0,1% AEP. St�d wniosek, �e si�a reakcji alergicznej w du�ym stopniu zale�y od st�enia ekstraktu propolisowego.

Czarnecki (28) bada� dzia�anie alergizuj�ce 3% ekstraktu etanolowego z propolisu (EEP) w postaci ma�ci. Na ogolon� i odt�uszczon� sk�r� prawego boku �winki morskiej (o powierzchni 5 x 5 cm) nak�adano 0,1g ma�ci z 3% EEP przez 8 kolejnych dni. Po 15 dniach na przeciwleg�ym boku nanoszono dawk� wywo�uj�c� ma�ci w ilo�ci 0,01g. Na aplikacje z ma�ci propolisowej nak�adano lu�ny opatrunek z gazy. Jako kontrol� zastosowano test sk�rny z DNCB.

Z przeprowadzonych bada� wynika, �e 3% ma�� z propolisem jako potencjalnym antygenem, nie spowodowa�a odczynu alergicznego. Zwierz�ta otrzymuj�ce pod�o�e ma�ciowe r�wnie� nie zareagowa�y pozytywnie. Natomiast pod wp�ywem silnego bod�ca antygenowego, jakim jest DNCB, stwierdzono na sk�rze �winek morskich powstanie plamy rumieniowej, kt�rej powierzchnia po 24 godz. wynosi�a �rednio 157,7 mm². A zatem ma�� z zawarto�ci� 3% EEP zastosowana na niezmienion� sk�r� nie spowodowa�a odczynu alergicznego o charakterze nadwra�liwo�ci typu p�nego.

Ledon i wsp. (29) oceniali alergiczne dzia�anie 5, 10 i 15% ekstrakt�w etanolowych z propolisu w postaci ma�ci na ogolon� sk�r� karku �winek morskich. Ma�ci nanoszono na sk�r� codziennie przez 10 dni pod lu�ny opatrunek z gazy. Nast�pnie po 21 dniach na woln� od zabieg�w sk�r� przenoszono 1/10 ilo�ci badanych ma�ci i okre�lano pojawianie si� zmian alergicznych w ci�gu 72 godz.

Stwierdzono, �e wszystkie st�enia ma�ci z EEP wywo�ywa�y odczyny alergiczne, jednak stopie� ich intensywno�ci by� najwi�kszy przy stosowaniu ma�ci z 15% EEP, s�abszy z 10% EEP i najs�abszy w przypadku stosowania ma�ci z 5% EEP. W por�wnaniu do ma�ci zawieraj�cej 15% EEP, ma�� zawieraj�ca 5% EEP dawa�a reakcj� alergiczn� prawie o po�ow� s�absz�.

Z przedstawionych powy�ej bada� mo�na wyci�gn�� wniosek, �e ma�ci zawieraj�ce w swoim sk�adzie ekstrakty etanolowe cz�sto wywo�uj� reakcje alergiczne typu p�nego u zwierz�t do�wiadczalnych. Zauwa�ono, �e wy�sze st�enia ekstrakt�w etanolowych daj� silniejsze reakcje alergiczne w por�wnaniu do ni�szych st�e� tych ekstrakt�w w aplikacjach nask�rnych stosowanych u zwierz�t do�wiadczalnych.

Substancje o dzia�aniu alergizuj�cym

Hausen i wsp. (30) przebadali na �winkach morskich kilkadziesi�t substancji wyst�puj�cych w ekstraktach propolisowych w celu okre�lenia, kt�re z nich maj� w�a�ciwo�ci wywo�ywania reakcji alergicznych. Badania prowadzono z u�yciem pe�nego adjuwantu Freunda, jak to opisano powy�ej. Wywo�ywanie reakcji alergicznej prowadzono za pomoc� badanych sk�adnik�w w st�eniach 0,1, 1,0 i 10,0%. Na tej podstawie okre�lano stopie� alergizacji, kt�ry by� ilorazem sumy wszystkich reakcji alergicznych i liczby badanych zwierz�t (31).

Na podstawie tych bada� ustalono 3 grupy substancji o dzia�aniu alergizuj�cym, kt�re wyst�puj� w ekstraktach propolisowych. Do pierwszej grupy zaliczono sk�adniki propolisu o silnych w�a�ciwo�ciach alergizuj�cych, do drugiej grupy sk�adniki o �redniej sile alergizuj�cej i do 3 grupy sk�adniki o s�abym dzia�aniu alergizuj�cym.

W tabeli 3 zebrano sk�adniki ekstrakt�w propolisowych o silnych w�a�ciwo�ciach alergizuj�cych. W sk�ad tej grupy wesz�y takie substancje, jak ester 3-metylo-2-butenylowy kwasu kawowego, ester benzylowy kwasu kawowego i ester benzylowy kwasu izoferulowego (ryc. 1). St�enie tych substancji w ekstraktach propolisowych waha si� od 0,1 do 16,3%. Warto doda�, �e najsilniej dzia�aj�ca alergizuj�co substancja wyst�puj�ca w propolisie, tj. ester 2-metylo-3-butenylowy kwasu kawowego, nosi tak�e nazw� estru 1,1-dimetyloallilowego kwasu kawowego, a wcze�niej okre�lany by� symbolem LB-1 (30, 31).

Tabela 3. Sk�adniki ekstrakt�w propolisowych o silnych w�a�ciwo�ciach alergizuj�cych (st�enie wywo�uj�ce reakcj� alergiczn�: 0,1%) (wg 30).

Sk�adniki propolisowe	Stopie� alergizacji¹	St�enie w ekstrakcie (%)
Ester 3-metylo-2-butenylowy kwasu kawowego Ester benzylowy kwasu kawowego Ester benzylowy kwasu izoferulowego	2,23 1,87 1,20	0,1-7,1² 0,2-16,3 0,1-0,7

¹Iloraz sumy wszystkich reakcji alergicznych i liczby badanych zwierz�t po wywo�aniu reakcji alergicznej przy u�yciu 0,1% sk�adnik�w propolisowych.
²Zawarto�� tego zwi�zku w krajowych nalewkach propolisowych wynosi od 0,17 do 1,08% (32).

Ryc. 1. Sk�adniki ekstrakt�w propolisowych o silnych w�a�ciwo�ciach alergizuj�cych (wg 30).

Tabela 4 zawiera sk�adniki ekstrakt�w propolisowych o �rednich w�a�ciwo�ciach alergizuj�cych. Zalicza si� do nich: ester cynnamylowy kwasu kawowego, ester fenyloetylowy (fenetylowy) kwasu kawowego i ester fenyloetylowy kwasu izoferulowego. Ich zawarto�� w ekstraktach propolisowych waha si� od 0,1 do 2,6%. Wzory chemiczne omawianych zwi�zk�w zamieszczone zosta�y na rycinie 2.

Tabela 4. Sk�adniki ekstrakt�w propolisowych o �rednich w�a�ciwo�ciach alergizuj�cych (st�enie wywo�uj�ce reakcj� alergiczn�: 1,0%) (wg 30).

Sk�adniki propolisowe	Stopie� alergizacji¹	St�enie w ekstrakcie (%)
Ester cynnamylowy kwasu kawowego Ester fenyloetylowy kwasu kawowego Ester fenyloetylowy kwasu izoferulowego	1,48 1,26 0,81	0,1-1,7 0,4-2,6² 0,1-0,7

¹Iloraz sumy wszystkich reakcji alergicznych i liczby badanych zwierz�t po wywo�aniu reakcji alergicznej przy u�yciu 1,0% sk�adnik�w propolisowych.
²Zawarto�� tego zwi�zku w krajowych nalewkach propolisowych (32).

Ryc. 2. Sk�adniki ekstrakt�w propolisowych o �rednich w�a�ciwo�ciach alergizuj�cych (wg 30).

Sk�adniki ekstrakt�w propolisowych o s�abych w�a�ciwo�ciach alergizuj�cych przedstawiono w tabeli 5. Poza kolejnymi ekstraktami kwasu ferulowego, izoferulowego, cynamonowego i benzoesowego w�a�ciwo�ci alergizuj�ce przejawiaj�: wanilina (aldehyd metyloprotokatechowy), alkohol cynamonowy, kwas benzoesowy (ryc. 3) oraz nerolidol, kwercetyna, akacetyna (ryc. 4), naryngenina i chryzyna. Ich st�enia w ekstraktach propolisowych s� bardzo zr�nicowane (od 0,1 do 9,7%). Jednak ze wzgl�du na wysokie st�enie wywo�uj�ce odczyn alergiczny (10%), ich praktyczny udzia� w alergizowaniu organizmu jest problematyczny.

Tabela 5. Sk�adniki ekstrakt�w propolisowych o s�abych w�a�ciwo�ciach alergizuj�cych (st�enie wywo�uj�ce reakcj� alergiczn�: 10,0%) (wg 30).

Sk�adniki propolisowe	Stopie� alergizacji¹	St�enie w ekstrakcie (%)
Wanilina Ester benzylowy kwasu ferulowego Alkohol cynamonowy Ester cynnamylowy kwasu izoferulowego Ester cynnamylowy kwasu cynamonowego Ester benzylowy kwasu benzoesowego Ester 3-metylo-2-butenylowy kwasu izoferulowego Kwas benzoesowy Kwas cynamonowy Alkohol benzylowy Nerolidol Kwercetyna Naryngenina Akacetyna Chryzyna	1,17 0,88 0,57 0,45 0,43 0,17 0,32 0,15 0,15 1,00 0,28 0,65 0,50 0,40 0,05	0,1-0,4 0,1-1,4 0,1-0,3 0,2-1,1 0,1 0,1 0,6 1,0-95 0,2-9,7 0,1-4,0 0,4 2,2-10,8²

¹Iloraz sumy wszystkich reakcji alergicznych i liczby badanych zwierz�t po wywo�aniu reakcji alergicznej przy u�yciu 10,0% sk�adnik�w propolisowych.
²Og�lna zawarto�� flawonoid�w w ekstraktach propolisowych pochodzenia krajowego w przeliczeniu na kwercetyn� (wg 32).

Ryc. 3. Sk�adniki ekstrakt�w propolisowych o s�abych w�a�ciwo�ciach alergizuj�cych (wg 30).

Ryc. 4. Sk�adniki ekstrakt�w propolisowych o s�abych w�a�ciwo�ciach alergizuj�cych (wg 30).

Z przedstawionych powy�ej danych wynika, �e niekt�re sk�adniki propolisu przechodz�ce do ekstrakt�w mog� powodowa� reakcje alergiczne o charakterze nadwra�liwo�ci typu p�nego. Szczeg�lnie dotyczy to substancji o silnych w�a�ciwo�ciach alergizuj�cych (wywo�uj�cych reakcj� alergiczn� w st�eniu 0,1%), do kt�rych zalicza si� ester 3-metylo-2-butenylowy kwasu kawowego, ester benzylowy kwasu kawowego i ester benzylowy kwasu izoferulowego, a tak�e w mniejszym stopniu substancji o �rednich w�a�ciwo�ciach alergizuj�cych (wywo�uj�cych reakcj� alergiczn� w st�eniu 1,0%), takie jak ester cynnamylowy kwasu kawowego, ester fenyloetylowy kwasu kawowego i ester fenyloetylowy kwasu izoferulowego. St�d istnieje mo�liwo�� powstawania reakcji alergicznych po miejscowym stosowaniu ekstrakt�w propolisowych tak�e u ludzi.

Uczulenie na propolis u ludzi zdrowych i chorych

Z zaprezentowanego pi�miennictwa wynika, �e inaczej na miejscowe preparaty propolisowe reaguj� ludzie zdrowi i inaczej ludzie chorzy przebywaj�cy na oddzia�ach dermatologicznych.

Badania wykaza�y, �e u ludzi zdrowych kontakt z miejscowymi preparatami propolisowymi (ma�ci, balsamy, czopki) powoduje zaledwie 0,84% reakcji uczuleniowych (tab. 6). Natomiast uczulenie na preparaty propolisowe u pacjent�w oddzia��w dermatologicznych wynosi�o 2,44% (tab. 7), a zatem by�o ono prawie 3-krotnie wy�sze.

Tabela 6. Uczulenie na miejscowe preparaty propolisowe u ludzi zdrowych.

Pi�miennictwo	Liczba badanych os�b*	Osoby uczulone
Pi�miennictwo	Liczba badanych os�b*	liczba	procent
Hegyi i wsp. (30) W�hrl i wsp (34) Schnuch i wsp. (35)	1558 2660 1831	10 7 34	0,64 0,26 1,86
Razem	6049	51	0,84

*Test p�atkowy

Tabela 7. Uczulenie na preparaty propolisowe u pacjent�w oddzia��w dermatologicznych.

Pi�miennictwo	Liczba badanych os�b*	Osoby uczulone
Pi�miennictwo	Liczba badanych os�b*	liczba	procent
Kacznyj (36) Rudzki i Grzywa (37) Mach��kov� (38) Hegyi i wsp. (33) Rudzki i wsp. (39) Reduta i wsp. (40)	2007 852 605 7483 1830 480	76 38 25 136 33 16	3,79 4,46 4,13 1,82 1,80 3,33
Razem	13.257	324	2,44

*Test p�atkowy

Dobrym przyk�adem stopnia uczule� ludzi chorych na preparaty propolisowe jest ginekologia i po�o�nictwo. Badania kliniczne (w liczbie 13) wykonane w latach 1965-2000 wskazuj�, �e na og�ln� liczb� 896 kobiet leczonych r�nymi formami preparat�w propolisowych tylko 16 z nich (1,8%) dozna�o uczule�. Terapia wymienionymi preparatami propolisowymi pozwoli�a natomiast na wyleczenie lub wyra�n� popraw� 88,9% z nich. To oznacza, �e wska�nik wyleczenia lub wyra�nej poprawy ich stanu zdrowia by� bardzo wysoki.

Podsumowanie

W podsumowaniu mo�na stwierdzi�, �e alergia kontaktowa na propolis wyst�puje u os�b zdrowych rzadko, natomiast u os�b z chorobami dermatologicznymi wyst�puje w do�� ograniczonym stopniu i w wi�kszo�ci przypadk�w jest do unikni�cia po przeprowadzeniu wywiadu lekarskiego, wczesnym odstawieniu stosowanego preparatu propolisowego lub r�wnoczesnym stosowaniu propolisu i �rodk�w przeciwalergicznych.

Wysoka liczba chorych wyleczonych preparatami propolisowymi wskazuje, �e bilans korzy�ci stosowania tych preparat�w w lecznictwie jest niepor�wnywalnie wi�kszy od bilansu zagro�enia chorych alergi� kontaktow�.

Taka sama zasada dotyczy os�b, kt�re stosuj� preparaty propolisowe we w�asnym zakresie. Osoby zdrowe (nie maj�ce chor�b dermatologicznych), kt�re stosuj� te preparaty na sk�r� i b�ony �luzowe w przypadku drobnych zranie� i niewielkich zaka�e�, s� znacznie mniej nara�one na uczulenie na propolis, w por�wnaniu do os�b cierpi�cych na powa�ne i rozleg�e choroby dermatologiczne. W tych przypadkach powinny one wykonywa� tak zwane pr�by uczuleniowe, polegaj�ce na wcze�niejszym na�o�eniu preparatu propolisowego na miejsce szczeg�lnie wra�liwe na dzia�anie �rodk�w uczulaj�cych (przegub d�oni, skro�, zgi�cie w �okciu, b�ony �luzowe warg) i ocenie po up�ywie 1-2 godz. reakcji na preparat. Zmiany w miejscu podania preparatu (zaczerwienienie, opuchni�cie, wyprysk) wskazuj� na reakcj� uczuleniow�. W tej sytuacji preparatu propolisowego nie powinno si� stosowa� w terapii. Brak zmian kwalifikuje preparat propolisowy do zastosowania na sk�r� i b�ony �luzowe zmienione chorobowo.

Nale�y r�wnie� doda�, �e uczulenie na propolis podawany do wewn�trz praktycznie nie istnieje.

Pi�miennictwo

1. Prokopowicz NN. Propolis a new anaesthetic. Wracz De�o 1957; 10:1077-1080. Wg Chem Abstr 1958; 52:4032e. 2. Dobrowolski JW, Vohora SB, Sharmak K i wsp. Antibacterial, antifungal, antiamoebic, antiinflammatory and antipyretic studies on propolis bee products. J. Ethnopharmacol 1991; 35:77-82. 3. Park E-H, Kim S-H, Park S-S. Anti-inflammatory activity of propolis. Arch Pharm Res 1996; 19:337-41. 4. Fu J-Y, Xia Y, Zheng Y-Y. Antimutagenicity of propolis against some mutagens in vivo and in vitro. Biomed Environment Sci 2004; 17:469-75. 5. Hrytsenko VI, Tykhonov OI, Pryakhin OR. Study of the polysaccharide preparation propolis. Farm Zhurn 1977; 32:92-3. Wg Burdock GA: Review of the biological properties and toxicity of bee propolis (propolis). Food Chem Toxicol 1998; 36:347-63. 6. Goetz P. Monographies medicalisees de phythotherapie. Propolis. Rev Phytother Pratiq 1990; 3:29-30. 7. K�dzia , Geppert B, Iwaszkiewicz J. Pharmacological investigations of ethanolic extract of propolis. Rev Phytother Pratiq 1990; 3:7-10. 8. Arvouet-Grand A, Lejeune B, Bastide P i wsp. Propolis extract. Part 6. Subacute toxicity and cutaneous primary irritation index. J Pharm Belg 1993; 48:165-70. Wg Int Pharm Abstr 1993; 31:687. 9. Lebeda D. Examination of acute toxicity of propolis. III Intern Symp Apitherapy, Portoro� (S�owenia) 1978; 64. 10. Tichonow AI, Jarnych TG, Czernych WP i wsp. Teoria i praktyka wytwarzania leczniczych preparat�w propolisowych. Wyd Apipol-Farma, My�lenice 2006; 208-16. 11. Se�czuk W. (red): Toksykologia. Wyd Lek PZWL, Warszawa 1994; 172. 12. Todorov V, Drenovski S, Vasiliev V. K’m farmakodinamijata na propolisa. Farmacija (Sofia) 1968; 5:23-31. 13. Bekemeier H, Braun W, Friedrich E i wsp. Mikrobiologische, Pharmakologische und Klinische Untersungen zur Wirksamkeit von Propolis. Derm Mschr 1973; 159:443-9. 14. Olinescu R, Gidoin T, Safta T i wsp. Biochemical mechanisms involved in the pharmacodynamic effect of propolis. II. Changes following the administration of single and multiple doses. Stud Cercet Biochim 1983; 2:166-72. Wg Chem Abstr 1984; 100:132108j. 15. Giurgea R, Coprean D, Popescu H i wsp. Reactia timusului �i a suprarenalei la �obolanii tratati cu extract de propolis standardizat. Clujul Med 1982; 55:333-36. 16. Giurgea R, Coprean D, Popescu H i wsp. Modificari in timusul �obolanilor Wistar in urma tratamentului cu extract de propolis standardizat (EPS). Clujul Med 1984; 57:348-50. 17. Ikeno K, Ikeno T, Miyazawa C. Effects of propolis on dental caries in rats. Caries Res 1991; 25:347-51. 18. Hollands I, Vidal A, Gra B i wsp. Estudio evaluatiro do la toxicidad subcronica del propoleos cubano. Rev Cubana Cienc Veter 1991; 22:91-100. 19. Kaneeda J, Nishina T. Safety of propolis. Acute toxicity. Honeybee Sci 1994; 15:29-33. 20. De Castro SL, Higashi KO. Effect of different formulations of propolis on mice infected with Trypanosoma cruzi. J Ethnopharmacol 1995; 46:55-8. 21. Tichonow AI, Jarnych TG, Czernych WP i wsp. Teoria i praktyka wytwarzania leczniczych preparat�w propolisowych. Wyd Apipol-Farma, My�lenice 2006; 208-16. 22. Czarnecki R. Farmakologia propolisu. Ocena dermatologiczna, histologiczna, cytomorfologiczna i histoenzymatyczna. Opracowanie dla firmy Apipol-Farma w My�lenicach, Krak�w 1992. 23. Praca Badawcza nt. Badanie przedkliniczne czopk�w przeciw hemoroidom – Propolis (czopki z kitem pszczelim). Katedra i Zak�ad Fizjologii AM w Poznaniu, Pozna� 1993. 24. K�dzia B, Jankowiak J, M�cisz A i wsp. Badania nad standaryzacj� ekstrakt�w etanolowych z propolisu. XXXV Nauk Konf Pszczel, Pu�awy 1998; 33-5. 25. Ledon N, Casaco A, Gonzalez R i wsp. Assessment of potential dermal and ocular toxicity and allergic properties of an extract of red propolis. Arch Dermatol Res 2002; 293:594-6. 26. Petersen HO. Hypersensitivity to propolis. Cont Dermat 1977; 3:278-9. 27. Hausen BM, Wollenweber E, Senff H i wsp. Propolis allergy. (II). The sensitizing properties of 1,1-dimethylallyl caffeic acid ester. Cont Dermat 1987; 17:171-7. 28. Czarnecki R. Farmakologia propolisu. Ocena dermatologiczna, histologiczna, cytomorfologiczna i histoenzymatyczna. Opracowanie dla firmy Apipol-Farma w My�lenicach, Krak�w 1992. 29. Ledon N, Casaco A, Gonzalez R i wsp. Assessment of potential dermal and ocular toxicity and allergic properties of an extract of red propolis. Arch Dermatol Res 2002; 293:594-6. 30. Hausen BM, Evers P, St�we H-T i wsp. Propolis allergy (IV). Studies with further sensitizers from propolis constituents common to propolis, popular buds and balsam of Peru. Cont Dermat 1992; 26:34-44. 31. Hausen BM, Wollenweber E, Senff H i wsp. Propolis allergy (II). The sensitizing properties of 1,1-dimethyl caffeic acid ester. Cont Dermat 1987; 17:171-7. 32. Kaleta J. Analiza fizykochemiczna propolisu I mo�liwo�ci jego standaryzacji. Praca doktorska. Uniwersytet Jagiello�ski Collegium Medicum, Katedra Chemii Nieorganicznej i Analitycznej, Krak�w 2007. 33. Hegyi E, Such� V, Nagy M. Zur Frage der Propolisallergie. Hautarzt 1990; 41:675-9. 34. W�hrl S, Hemmer W, Focke M i wsp. The significance of fragrance mix, balsam of Peru, colophony and propolis as screening tools in the detection of fragrance allergy. Br J Derm 2001; 145:268-73. 35. Schnuch A, Uter W, Geier J i wsp. Contact allergy to farnesol in 2021 consecutively patch tested patients. Results of the IVDK. Cont Dermat 2004; 50:117-21. 36. Kacznyj GG. Ob allergii k propolisu. Pcze�owodstwo 1978; 5:43. 37. Rudzki E, Grzywa Z. Uczulenie na propolis. Cz�sto��, spos�b uczulenia, odczyny krzy�owe. Pol Tyg Lek 1987; 42:40-2. 38. Macha�kova J. The incidence of allergy to propolis in 605 consecutive patients patch tested in Prague. Cont Dermat 1998; 18:210-12. 39. Rudzki E, Rebandel P, Jaworski E. Comparison of the eliciting properties of 3 different propolis samples. Cont Dermat 1998; 39:142-3. 40. Reduta T, Lauda�ska H, Chodynicka B. Alergia kontaktowa u chorych hospitalizowanych w klinice dermatologii i wenerologii w ostatnim pi�cioleciu. Przegl Dermatol 2002; 89:193-7.

otrzymano/received: 2011-10-10
zaakceptowano/accepted: 2011-10-19

Adres/address:
*prof. dr hab. Bogdan K�dzia
Instytut W��kien Naturalnych i Ro�lin Zielarskich Zak�ad Farmakologii i Biologii Do�wiadczalnej
ul. Libelta 27, 61-707 Pozna�
tel.: +48 (61) 665-95-50, fax: (61) 665-95-51
e-mail: bogdan.kedzia@iwnirz.pl

Artyku�u Toksyczno�� i dzia�anie alergizuj�ce propolisu w Czytelni Medycznej Borgis.