Rośliny zielarskie w leczeniu chorób skóry – bezpieczeństwo i zastosowanie

Od wielu lat choroby skóry coraz częściej dotykają zarówno dorosłych, jak i dzieci. Przyczyną tego jest głównie rozwój chemii gospodarczej, stosowanie środków ochrony roślin, nieprawidłowe żywienie, czy też nadmierne stosowanie leków syntetycznych. Choroby skóry przebiegają długotrwale, a leczenie dermatologiczne jest często wspomagane lekami roślinnymi. W leczeniu zewnętrznym stosuje się różne postacie leku, w skład których bardzo często wchodzą surowce roślinne. Lutomski i Alkiewicz (1) w swej pracy zatytułowanej „Leki roślinne w profilaktyce i terapii”, podają przykłady postaci leków stosowanych w leczeniu chorób skóry (tab. 1).

Lutomski i Alkiewicz (1) oraz Lewkowicz-Mosiej (2) podają w swoich opracowaniach rodzaje środków odkażających (remedia) stosowanych w chorobach skóry (tab. 2).

Podczas stosowania zewnętrznego wchłanianie leku przez warstwy skóry odbywa się na drodze biernej dyfuzji. Substancje lecznicze rozpuszczone są w wodzie lub w tłuszczach. Podłoża leków stosowanych zewnętrznie ułatwiają ich wnikanie w głąb skóry oraz w różnym stopniu wpływają na przepuszczalność naskórka poprzez zwiększenie jego hydratacji lub też mieszanie się z tłuszczami skóry. Działanie leków stosowanych zewnętrznie zależy od postaci, w której są podawane, stężenia leku, jakości podłoża, rodzaju zmian chorobowych (3).

Istnieją jednak sytuacje, kiedy zabiegi lecznicze są niewystarczające. Przyczyną tego może być np. praca w warunkach szkodliwych. Wówczas leczenie dermatologiczne należy wspomagać poprzez właściwą suplementację, racjonalne odżywianie, odtruwanie organizmu i podnoszenie jego odporności (4).

Bardzo częstą chorobą skóry jest alergia. Objawia się ona zmianami w postaci zaczerwienienia, świądu. Do chorób alergicznych skóry zaliczyć można: pokrzywkę, wyprysk, plamicę i alergiczne zapalenie skóry. Przykładem alergii skóry jest też fotoalergia – uczulenie na światło słoneczne, występujące po spożyciu rośliny lub preparatów farmaceutycznych przygotowanych z ekstraktów (5).

Dużą rolę w leczeniu uszkodzeń skóry, takich jak blizny, również odgrywają surowce roślinne. Blizna to tkanka łączna, która zastępuje tkankę uszkodzoną przez urazy lub chorobę. Różni się ona jednak od skóry właściwej kolorem, brakiem gruczołów potowych i łojowych oraz owłosieniem. Rekonwalescencja blizn jest procesem długotrwałym, dlatego w ich leczeniu dużą rolę odgrywa konsekwencja i sumienność działania (6).

Rośliny są od wielu lat coraz chętniej używane w profilaktyce i leczeniu chorób skóry. Coraz więcej wiemy na temat działania surowców roślinnych, ich składników aktywnych oraz o ich działaniach niepożądanych. Na przestrzeni lat wyodrębniono rośliny, które zasługują na szczególną uwagę w leczeniu chorób skórnych. Poniżej przedstawiono zestawienie surowców roślinnych, mających największe znaczenie w leczeniu chorób skóry (tab. 3).

Obecnie, rośnie popyt na produkty do pielęgnacji ciała zawierające składniki naturalne. Odnotowuje się gwałtowny wzrost sprzedaży produktów naturalnych i ekologicznych w supermarketach, aptekach, salonach na całym świecie, a zwłaszcza w Ameryce Północnej i Europie Zachodniej. Przykładowo, badacze amerykańscy odnotowali, że odsetek osób dorosłych używających ziół w leczeniu chorób wzrósł z 3% w 1990 roku do 12% w 1997 roku i w 2001 roku osiągnął 21%. Inni badacze ocenili, że 19% dorosłych Amerykanów terapie ziołowe w 2002 roku wykorzystało na łączną kwotę 38 mln dolarów.

Początkowo zainteresowanie produktami naturalnymi było niewielkie i sięgało około 3% w skali globalnej. W niektórych krajach, takich jak Niemcy, roczny wzrost wynosił 20%. Szacuje się, że na rynku produktów naturalnych i ekologicznych udział produktów naturalnych ma osiągnąć 10% do 2012 roku. W 2006 roku europejska wielkość rynku kosmetyków naturalnych i organicznych wyniosła ok. 1,5 miliardów dolarów, podczas gdy globalna sprzedaż produktów naturalnych do pielęgnacji ciała w USA w 2009 roku wyniosła 7 miliardów dolarów. Głównym motorem napędowym popytu na produkty naturalne jest to, że są one postrzegane jako zdrowsze i bardziej ekologiczne.

Konsumenci coraz częściej zwracają uwagę na skład produktów do pielęgnacji ciała. Jednak certyfikacja naturalnych i ekologicznych składników produktów do pielęgnacji ciała jest zwykle wykonywana zgodnie z indywidualną normą producenta. Wzrost liczby i złożoność naturalnych i ekologicznych składników i produktów oraz brak przejrzystego procesu certyfikacji w skali międzynarodowej, mogą spowodować pojawienie się na rynku produktów o nie akceptowalnej jakości i normach bezpieczeństwa. Składniki roślinne, stosowane w produkcji produktów do pielęgnacji ciała, obejmują bowiem różnorodne preparaty, tj. wyciągi, soki, nalewki, woski, oleje, tłuszcze, węglowodany, olejki eteryczne, a także składniki oczyszczone roślin, takie jak witaminy, przeciwutleniacze lub inne substancje biologicznie aktywne (tab. 4) (13).

Kompleksowa charakterystyka składników pochodzenia roślinnego ma kluczowe znaczenie zarówno z punktu widzenia botanicznego, jak i chemicznego. Charakterystyka jest najważniejszym elementem dokładnej i wiarygodnej oceny zagrożenia dla bezpieczeństwa. Liczne przypadki zatruć u ludzi spowodowane produktami pochodzenia roślinnego wykazały, że są one wynikiem umyślnego zafałszowania lub przypadkowego zanieczyszczenia innymi gatunkami roślin lub poprzez błędną identyfikację gatunków. Dlatego wiarygodne określenie źródła roślin jest kluczowe w odniesieniu do jakości i bezpieczeństwa składników pochodzenia roślinnego. Tożsamość taksonomiczna roślin powinna być opisana zgodnie z wymaganiami międzynarodowymi i powinna obejmować pełną nazwę naukową rośliny (nazwę rodziny, rodzaj, gatunek, podgatunek i odmiana). Geograficzne pochodzenie rośliny jest kolejnym kluczowym parametrem w charakterystyce składników pochodzenia roślinnego, ponieważ jest to potencjalne źródło zmienności jej składu. Dodatkowe ważne informacje to dane na temat wzrostu i warunków zbioru, sposobu leczenia roślin, określenia czy roślina pochodzi z dzikiej populacji, czy z uprawy. Części rośliny stosowane do przygotowania konkretnego składnika muszą być wyraźnie zdefiniowane. Ma to szczególne znaczenie w przypadku substancji toksycznych, które występują w wyższych stężeniach w niektórych roślinach. Wstępna obróbka materiału wyjściowego, taka jak mycie, cięcie, zamrażanie, destylacja, ekstrakcja, suszenie oraz pakowanie, a także warunki przechowywania i transportu, powinny być odpowiednio opisane po zbiorze tak szybko, jak to jest możliwe. Dane te są niezbędne do zapewnienia identyfikacji, jakości i bezpieczeństwa składników pochodzenia roślinnego.

Ocena bezpieczeństwa preparatu roślinnego może być trudna ze względu na zmienność składu. Wpływ na to ma pochodzenie geograficzne roślin, warunki wzrostu i procesy produkcyjne. Powszechnie uznaje się, że procesy, takie jak ekstrakcja, mogą znacząco zmienić skład surowca roślinnego, jak również jego bezpieczeństwo. Dlatego też fitochemiczna charakterystyka składników pochodzenia roślinnego ma zasadnicze znaczenie dla oceny ich bezpieczeństwa. Zakres informacji niezbędnych do spójnej charakterystyki rośliny powinien być analizowany indywidualnie dla każdego przypadku, biorąc pod uwagę wszystkie dostępne dane. Ta podstawowa charakterystyka powinna zawierać informacje o zawartości składników mineralnych, substancji aktywnych, takich jak flawonoidy, czy garbniki, a także o zawartości białek, aminokwasów, frakcji olejowej, kwasów tłuszczowych, węglowodanów prostych i złożonych oraz błonnika.

Bardzo ważnym elementem oceny bezpieczeństwa surowca roślinnego jest określenie jego toksyczności. Opracowano system oceny potencjalnej toksyczności substancji chemicznych – TTC (threshold of toxicological concern – próg toksykologiczny). Zastosowanie systemu pozwala na ocenę bezpieczeństwa substancji chemicznych. Większość składników chemicznych przy pewnym poziomie nie wykazuje żadnych niekorzystnych efektów zdrowotnych u ludzi. Jeżeli jednak substancja zostanie użyta w ilościach przekraczających pewne określone dawki, mogą pojawić się efekty niepożądane.

Do 2007 roku system TTC dotyczył głównie preparatów doustnych. Następnie grupa ekspertów rozszerzyła ten zakres na produkty do pielęgnacji skóry, zawierające składniki pochodzenia roślinnego. Szczególny nacisk położono na szlak metabolizmu skóry i absorpcję leków przez skórę. Jako przykład autorzy podają ekstrakt z nagietka, który jest tradycyjnie wykorzystywany w produktach do pielęgnacji skóry zawierających składniki pochodzenia naturalnego. Ekstrakt ten zawiera wiele składników. Aby wykonać badania in vivo dotyczące toksyczności dla każdego składnika w celu zapewnienia braku potencjalnych zagrożeń dla zdrowia ludzkiego, wymagane będą olbrzymie nakłady finansowe. Ponieważ jednak ekstrakt z nagietka jest wykorzystywany przy stosunkowo niskich stężeniach, tj. <1,0%, zasugerowano, aby system TTC mógł być stosowany do oceny bezpieczeństwa dla składników pochodzenia roślinnego, pod warunkiem, że dostępny jest kompleksowy przegląd składników i ich właściwości chemicznych oraz charakterystyka fitochemiczna. W przypadku ekstraktu z nagietka, zidentyfikowano ponad 150 różnych substancji chemicznych.

Aby zminimalizować i uniknąć działań niepożądanych należy zwrócić uwagę na złożoność związków wyizolowanych z surowców roślinnych, zmienność składu wynikającą z pochodzenia rośliny, warunków dojrzewania i regionu, z którego pochodzi. Szczególny nacisk należy położyć na określenie toksyczności, zanieczyszczenia metalami ciężkimi, fałszowanie substancji biologicznie aktywnych i nieprawidłowy proces przetwarzania produktu roślinnego. W celu określenia bezpieczeństwa należy także zwrócić uwagę na możliwość wystąpienia interakcji z lekami przyjmowanymi przez ludzi (14).

Biorąc pod uwagę szereg parametrów związanych z oceną bezpieczeństwa składników roślinnych wykorzystywanych do produkcji preparatów do pielęgnacji skóry, jak również liczbę potencjalnych zanieczyszczeń, czynników drażniących, alergenów kontaktowych, fototoksycznych lub substancji fotouczulających, można postawić pytanie: czy preparaty zawierające składniki naturalne mogą być tak bezpieczne, jak te zawierające składniki konwencjonalne? Ocena bezpieczeństwa składników roślinnych jest zdecydowanie bardziej złożona i związana z wyższym stopniem zagrożenia niż składników konwencjonalnych. Biorąc pod uwagę, że nowe substancje roślinne mogą odznaczać się wysoką toksycznością, potrzebne jest nowe podejście do oceny ich bezpieczeństwa. Zapewnienie bezpieczeństwa konsumenta, który może być narażony na te substancje jest ogromnym wyzwaniem. Podsumowując, istnieje potrzeba opracowania norm jakości i bezpieczeństwa dla składników pochodzenia roślinnego, mając na uwadze to, że bezpieczeństwo konsumenta jest najważniejsze.