© Borgis - Postepy Fitoterapii 2, s. 106-113
*Irena Matławska, Izabella Łajs
Znaczenie spożywcze, lecznicze i kosmetyczne oleju arganowego
Dietary, medicinal and cosmetic significance of argan oil
Katedra i Zakład Farmakognozji Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego, Poznań
Kierownik Katedry i Zakładu: prof. dr hab. Irena Matławska
Summary
Traditionally, the Argan tree is used for many purposes. The nuts of the fruits of Argania spinosa are used to prepare edible oil, which is also advocated as moisturising agent of the skin as well as for the hair, against acne juvenile and the healing of burns. Not only the oil, but also leaf tea, the pericarp fruit, the almond paste and the root of the tree are used for treating different healthy problems. Recent studies suggest that dietary Argan oil from many others activities, could protect against atherosclerosis and cancer and improves plasma lipid profiles and inhibit LDL peroxidation.
Key words: argania spinosa, argan oil, production, diet, medicine, cosmetics
Wstęp
Argania spinosa odgrywa ważną rolę dla ludności południowo-wschodniego Maroka, dostarczając pożywienia ludziom i zwierzętom oraz drewna opałowego. Olej arganowy o cennych wartościach odżywczych i antyoksydacyjnych znalazł zastosowanie w przemyśle spożywczym, kosmetycznym i farmaceutycznym. Naturalne składniki obecne w oleju przeciwdziałają oznakom przedwczesnego starzenia się skóry, mają też znaczenie lecznicze w różnych dolegliwościach skórnych i metabolicznych, obniżają ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego, a także chorób nowotworowych. Zainteresowanie olejem arganowym jest coraz większe. Ponieważ olej arganowy był mało rozpowszechniony, stąd badania dotyczące składu, a także oddziaływania na organizm człowieka, są ograniczone.
Argania spinosa (L.) Maire = A. sideroxylon Roem & Shult, Argania żelazna, jest jedynym gatunkiem należącym do rodzaju Argania, rodziny Sapotaceae – Sączyńcowate. Drzewo arganowe jest endemitem występującym wyłącznie w południowo-zachodnim Maroku, pomiędzy Essaouira a Agadirem na wapiennych, półpustynnych terenach, ograniczonych w ciągu ostatnich 100 lat do około 820 tys. hektarów. Ocenia się, że na terenie tym występuje około 21 milionów drzew arganowych, a ich liczba w ostatnim stuleciu zmniejszyła się o 1/3. Zagrożeniem dla lasów arganowych jest ich zamiana w pola uprawne, wykorzystywanie bardzo twardego drewna do produkcji węgla drzewnego i inne negatywne skutki działalności człowieka. Gatunek ten w 1998 roku został wpisany przez UNESCO na listę chronionej biosfery (1, 2).
Argania spinosa jest niewielkim, wolno rosnącym, długowiecznym, żyjącym nawet 150-200 lat wiecznie zielonym, cierniowym drzewem o sękatym pniu, od 8 do 10 m wysokości. Czasami występuje w formie krzewiastej, wtedy pień jest splątany z kilku pędów. Do momentu zbioru owoców strażnicy pilnują drzew arganowych przed kozami, które wspinają się po nim w celu zjadania owoców i liści. Owoce dojrzewają w czerwcu – lipcu, podobne są do owoców oliwki, lecz nieco większe i bardziej okrągłe, 2-4 cm długie i 1,5-3 cm szerokie, dojrzałe mają barwę jaskrawo-żółtą. Owocnia składa się z gorzkiej skórki, miąższu i zdrewniałej owocni wewnętrznej w postaci twardego orzecha, zawierającego jedno do trzech nasion w kształcie migdała. Roślina przystosowała się do suchego klimatu i ubogiej w sole mineralne gleby. Korzenie wrastają głęboko, tym samym pomagają rozpulchnić ziemię i zapobiegają erozji, spowodowanej deszczami lub wiatrami. W wyjątkowo niekorzystnych warunkach drzewo zrzuca liście, ale przy sprzyjających warunkach, nawet po kilku latach, odradza się. Drzewa arganowe dostarczają rdzennym mieszkańcom Maroka (3 miliony Berberów) pożywienia dla bydła, a także oleju do celów spożywczych, leczniczych i kosmetycznych (1).
Olej, nazwany przez mieszkańców ardjan, marokańskie złoto lub migdał Berberów, ma pomarańczowy kolor oraz delikatny orzechowy zapach. Przez długi czas olej arganowy nawet w Maroku był trudno dostępny poza regionem jego produkcji, gdyż produkowany był wyłącznie dla własnych potrzeb. Od 2000 roku wzrosło zainteresowanie olejem arganowym, który dotarł początkowo do Ameryki, gdzie jest dostępny w specjalistycznych sklepach w cenie około 40-50 dolarów za 500 ml, a potem do Europy.
Otrzymywanie oleju arganowego metodą tradycyjną
Otrzymywaniem oleju arganowego metodą tradycyjną, ulepszaną z pokolenia na pokolenie, zajmują się marokańskie kobiety. Jest to bardzo pracochłonny proces, a uzyskanie jednego litra oleju trwa ok. 10 godzin, do którego wyprodukowania potrzeba około 2 kg jąder nasiennych, otrzymanych z około 50 kg dojrzałych owoców, którą to ilość można uzyskać z jednego drzewa. Oddzieloną owocnię przeznacza się na paszę, a twarde orzechy miażdży się przy użyciu dwóch kamieni. Jądra nasienne, po łagodnym przypiekaniu w celu uzyskania charakterystycznego orzechowego smaku i zapachu, są mielone, a po zmieszaniu z letnią wodą brunatna masa jest ręcznie ugniatana na kamiennych żarnach. Wyciskana emulsja jest zlewana, a następnie filtrowana, w celu konserwacji dodawana jest sól. Olej może być przechowywany nie dłużej niż 3-6 miesięcy i stąd otrzymywany jest na bieżące potrzeby (2).
Otrzymywanie oleju arganowego metodą tłoczenia i ekstrakcji
W celu zwiększenia produkcji, a także uzyskania tańszego oleju arganowego, wprowadzono metodę tłoczenia mechanicznego na zimno, a także metodę ekstrakcyjną przy użyciu lipofilnych rozpuszczalników. Termin przydatności do spożycia oleju tłoczonego wydłużył się z 6 miesięcy do 2 lat. Olej uzyskany metodą ekstrakcyjną wykazuje inne właściwości organoleptyczne i może być stosowany wyłącznie do celów przemysłowych, np. jako składnik preparatów kosmetycznych, gdzie nie są istotne walory smakowe produktu (1).
Skład chemiczny oleju arganowego
Głównymi składnikami oleju są (około 99%) mono, di-, i triglicerydy, głównie nienasyconych kwasów tłuszczowych; 80% tych kwasów stanowi kwas oleinowy (C18:1) i linolowy (C18:2) ze śladowym udziałem kwasu linolenowego, a także wolne kwasy tłuszczowe.
Frakcja niezmydlających się składników oleju zawiera około 20% pentacyklicznych alkoholi terpenowych, pochodnych lupanu, ursanu i oleananu, wśród których zidentyfikowano butyrospermol (18,1%), tirukalol (27,9%), β-amyrynę (27,3%) oraz lupeol, 24-metylocykloartanol, citrostadienol i cykloeukalenol (3).
Sterole stanowią około 20% niezmydlającej się frakcji, są to δ-7 sterole: spinasterol (44%), dihydrospinasterol = szotenol (48%), nieznaczne ilości awenasterolu i 8,22-stigmastadien-3β-ol-u, a także metylowane sterole: cykloeukatenol i citrostadienol. Spinasterol i szotenol są unikalnymi sterolami, rzadko spotykanymi w olejach roślinnych, spośród których spinasterol uważany jest za charakterystyczny dla rodziny Sapotaceae. W oleju arganowym nie stwierdzono obecności charakterystycznych dla olejów roślinnych δ-5 steroli, spośród których najpopularniejszym jest β-sitosterol (4).
W oleju arganowym jest okolo 700 mg/kg tokoferoli, głównie γ-tokoferol (75%) i α-tokoferol (7%), natomiast ksantofile (karotenoidy z funkcją tlenową) stanowią około 42% niezmydlającej się frakcji (5). Inne związki fenolowe w oleju arganowym występują w ilościach śladowych (<5,0 mg/kg), są to kwasy: ferulowy, syryngowy kawowy, p-hydroksybenzoesowy, wanilinowy oraz alkohol fenetylowy, tyrosol, sekoirydoid, oleuropeina (5), ponadto epikatechina, katechina i katechol (6).
Węglowodory w oleju arganowym są reprezentowane przez skwalen, a jego zawartość wynosi około 0,3% i jest porównywalna z zawartością tego związku w oleju oliwkowym, podczas gdy w innych olejach nie jest wyższa niż 0,15% (5). Analiza 21 próbek oleju arganowego, pochodzących z różnych rejonów i otrzymywanych różnymi metodami: tradycyjną, mechaniczną i ekstrakcyjną, wykazała zbliżoną zawartość kwasów tłuszczowych, tokoferoli i steroli (7).
Zastosowanie oleju arganowego w celach spożywczych
Od dawna olej arganowy, również wytłoki po oddzieleniu oleju metodą tradycyjną, zmieszane (np. z miodem), wykorzystywane są w celach spożywczych. W przemyśle spożywczym olej arganowy stanowi dodatek do marynowanych potraw oraz sosów sałatkowych.
Porównanie oleju arganowego z innymi olejami
W oleju arganowym skład kwasów tłuszczowych jest zbliżony do oleju sezamowego i arachidowego, przy czym zawiera mniejszą ilość kwasu oleinowego (około 45%) niż olej oliwkowy i rzepakowy z odmiany bezerukowej (około 60%), uważane za najzdrowsze. Stabilność oleju arganowego jest porównywalna z olejem słonecznikowym; po podgrzaniu go do 63,5°C nie stwierdzano wodoronadtlenków (metodą NMR), jako wyniku absorbowania tlenu (8). W oleju arganowym brak jest β-sitosterolu (δ-5 sterol), podczas gdy zawiera on spinasterol i szotenol (δ-7 sterole), mniej jest α-tokoferolu: około 50 mg/kg oleju, podczas gdy w oleju oliwkowym jest go około 190 mg/kg, a w oleju słonecznikowym około 532 mg/kg. Zawartość skwalenu w oleju arganowym wynosi około 313 mg/100 g, w oleju oliwkowym – 499 mg/100 g, a w oleju słonecznikowym tylko 6 mg/100 g. W oleju słonecznikowym i oliwkowym są natomiast wyższe niż w oleju arganowym ilości związków fenolowych, np. 793 mg/kg w oleju oliwkowym (8).
Badanie jakości oleju arganowego
W związku z wysoką ceną oleju arganowego poszukiwane są metody standaryzacyjne, które potwierdzałyby jego tożsamość i pozwalałyby na wykrycie zafałszowania tańszymi olejami. Obok badania składu kwasów tłuszczowych, może być stosowana gazowa chromatografia do wykazania zawartości kampesterolu występującego w oleju arganowym w śladowych ilościach, chociaż istnieje niebezpieczeństwo fałszowania olejem z usuniętym częściowo kampesterolem (9). Olej może być też otrzymywany z nasion pochodzących z owoców zjadanych przez kozy, wykazuje wówczas inne cechy organoleptyczne, związane z różnym składem frakcji lotnych. Wykorzystanie analizy składników lotnych w celu określenia jakości oleju arganowego wymaga dalszych badań (10).
Właściwości kosmetyczne oleju arganowego
Olej arganowy pielęgnuje, odżywia i regeneruje skórę, chroni przed przedwczesnym pojawieniem się zmarszczek i przed niekorzystnymi warunkami zewnętrznymi, przeciwdziała podrażnieniom, w tym spowodowanym opalaniem, wzmacnia włosy i paznokcie. Stymuluje proces oddychania wewnątrzkomórkowego, neutralizuje wolne rodniki, chroni tkankę łączną, odbudowuje płaszcz hydrolipidowy skóry i zwiększa zawartość składników odżywczych w skórze i włosach.
Doskonale absorbowany przez skórę szybko się wchłania, wygładzając ją i uelastyczniając. Stąd wykorzystuje się go do masażu, a także jako składnik kosmetyków dla skóry zniszczonej i dojrzałej, kremów ochronnych do rąk, balsamów do ciała, przeciwzmarszczkowych kremów pod oczy, do produkcji mydeł, szamponów oraz płynów po goleniu (11).
W badaniu kremu składającego się z wyciągów z nasion palmy sabalowej, nasion sezamu i oleju arganowego, wzięło udział 9 mężczyzn i 11 kobiet w wieku 17-50 lat, spośród których 16 miało cerę tłustą, a 4 osoby mieszaną. Próbę prowadzono w okresie zimowym, a pomiary poziomu łoju, na początku i po 4 tygodniach eksperymentu, badano na czole i obu policzkach urządzeniem Sebumeter. Poprawę wyglądu skóry deklarowało 95% uczestników badania, redukcja poziomu łoju wyniosła 22%, a obszar pokryty tłustymi punktami zmniejszył się o 42% przy niezmienionej liczbie gruczołów łojowych (12).
Zastosowanie oleju i różnych części drzewa arganowego w medycynie ludowej
Olej arganowy od wieków wykorzystywany jest przez mieszkańców Maroka w różnych dolegliwościach. Zewnętrznie nie tylko do pielęgnacji skóry, ale również w schorzeniach skórnych, głównie w trądziku młodzieńczym i ospie wietrznej, a także w egzemie, pęknięciach skóry, w celu przyspieszenia gojenia się oparzeń. Doustnie natomiast stosowany jest w reumatyzmie, jako żółciopędny i lipolityczny oraz jako czynnik hepatoochronny i obniżający poziom cholesterolu. Ponadto stosowany jest w miażdżycy i nadciśnieniu, także jako przeciwbólowy i przeciwzapalny. Uważa się, że olej arganowy wzmacnia organizm, usprawnia produkcję plemników i działa jako afrodyzjak (2), może też przeciwdziałać poronieniom (10).
Napary z liści są zalecane doustnie w stanach zapalnych żołądka, w biegunkach, gorączce i bólach głowy; zewnętrznie w formie okładów w zwichnięciach stawów, w leczeniu ran i w świerzbie. Wyciągi z owocni stosowane są w pokrzywce, łupieżu i grzybicach. Pasta ze zmielonych nasion stosowana jest w łupieżu i wypadaniu włosów, a także w egzemie i pokrzywce. Korzenie natomiast stosowane są w cukrzycy (13).
Badania naukowe, mające na celu potwierdzenie biologicznej aktywności oleju arganowego i różnych ekstraktów, rozpoczęły się w końcu lat 90-tych. Wskazują one na korzystny wpływ w schorzeniach sercowo-naczyniowych, w miażdżycy i w nadciśnieniu oraz w stanach zapalnych i w profilaktyce choroby nowotworowej ze względu na aktywność antyoksydacyjną, antyproliferacyjną i cytotoksyczną. Wykazano też aktywność przeciwmalaryczną.
Badania aktywności przeciwutleniającej
Frakcja oleju arganowego bogata w związki fenolowe zapobiegała utlenianiu ludzkich lipoprotein o niskiej gęstości LDL (inkubacja z CuS04). W stężeniach badanej frakcji w granicach od 0 do 320 mg/ml obserwowano znaczące, dawkozależne przedłużenie fazy lag i obniżanie szybkości peroksydacji lipidów (p<0,0l), zmniejszanie tworzenia skoniugowanych dienów i aldehydu malonowego (MDA), zmniejszanie zanikania witaminy E, a także zwiększanie płynności fosfolipidowej błony HDL (p=0,0004) oraz zwiększanie przy udziale HDL wypływu cholesterolu z makrofagów (14). Podobne efekty dawkozależne, w związku ze zdolnością zmiatania wolnych rodników i chelatowania jonów Cu (II), obserwowano w badaniu wyciągu z owocni. Powyższa aktywność może odpowiadać za zmniejszanie ryzyka wczesnej aterogenezy oraz zapobieganie miażdżycy tętnic i chorobom układu sercowo-naczyniowego. Wyciąg z owocni działał też cytotoksycznie (0-40 mg/ml) (17).
Wyciąg octanu etylu, eteru naftowego i odwar z owoców arganii, w których określono zawartość polifenoli (89,4-218,0 mg/g w przeliczeniu na kwas galusowy), garbników (39,3-214,0 mg/g w przeliczeniu na katechinę), flawonoidów (3,4-11,1 mg/g w przeliczeniu na kwercetynę) i antocyjanów (0,74-10,92 na cyjanidynę), poddano badaniom in vitro w celu wykazania aktywności antyoksydacyjnej, przeciwmalarycznej i cytotoksycznej (komórki ludzkiego raka piersi MCF7). Dobrą (wyciąg octanu etylu i odwar) i umiarkowaną aktywność antyoksydacyjną (eter naftowy) wykazano w teście z DPPH (IC50=32,3-600,8 μg/ml) i ABTS (IC50=11,9-988,8 μg/ml). Dodatkowo wyciąg octanu etylu (IC50=35 do>100 μg/ml), działał przeciwko szczepom Plasmodium falciparum opornym na chlorochinę oraz wykazywał aktywność cytotoksyczną (IC50=42 do>100 μg/ml). Wykazano korelację pomiędzy zawartością antocyjanów w wyciągach a aktywnością antyoksydacyjną (R2=0,9867) i antymalaryczną (R2=0,8175) (13).
Badania aktywności antyproliferacyjnej składników oleju arganowego oraz frakcji saponin z wytłoków
Wykazano, stosując metodę in vitro, cytotoksyczny i antyproliferacyjny, dawko-zależny wpływ tokoferoli, polifenoli i steroli z oleju arganowego oraz frakcji saponin z wytłoków na hormonozależne i hormononiezależne trzy linie komórkowe raka prostaty człowieka (DU 145, LNCaP i PC3) porównywalny z 2-metoksyestradiolem o znanym działaniu antyproliferacyjnym. Tokoferole działały antyproliferacyjnie najsilniej na linie komórek DU 145 i LNCaP, a wartość GI50 (stężenie w 50% hamujące wzrost) wynosiła odpowiednio 28 i 32 mg/ml. Frakcja saponin z wytłoków wykazywała najlepsze działanie antyproliferacyjne na komórki linii PC3 (GI50= 18 mg/ml). Polifenole wywierały podobne działanie antyproliferacyjne na linie komórkowe DU 145 i LNCaP (GI50 wynosiło odpowiednio 73 i 70 μg/ml), a sterole zróżnicowane (GI50= 46 i 60 μg/ml). Sterole oleju arganowego wywierały najlepszy efekt antyproliferacyjny (GI50= 43 μg/ml) na komórki linii PC3. Polifenole i sterole zwiększały liczbę proapoptycznych jąder w komórkach LNCaP, porównywalnie z 2-metoksyestradiolem. Składniki oleju arganowego mogą więc zapobiegać chorobom proliferacyjnym, jakim jest rak prostaty (16, 17).
Przeciwdziałanie nadciśnieniu
Pierwsze badania i n vivo, przeprowadzone na szczurach z hipertensją, wykazały, że olej arganowy powodował powrót do normalnego ciśnienia krwi i indukował hipocholesterolemię. Powtórzono test na myszoskoczkach ( Meriones shawi) z wywołaną wysokokaloryczną dietą i brakiem aktywności fizycznej, hipertensją, dyslipidemią i hiperinsulinemią. Po 2 miesiącach podawania oleju arganowego w ilości 5 mg/kg/dzień, analogicznie jak wcześniej szczurom, glikemia obniżała się o 4,4%, całkowity cholesterol o 14,4%, frakcja LDL o 32,5%, insulinemia o 26,8%, ciśnienie skurczowe o 28,8%, a rozkurczowe o 30,5%. Obserwowano również wzrost poziomu HDL o 27,9% i TG o 16,2%. Dieta z olejem arganowym nie wpływała na masę ciała zwierząt. Autorzy przypisują dominujący wpływ na powyższą aktywność nienasyconym kwasom tłuszczowym przy udziale pozostałych składników oleju (18).
Po 5 tygodniach podawania oleju arganowego (10 ml/kg) szczurom z hipertensją i normotensją obserwowano u hipertensyjnych szczurów redukcję ciśnienia skurczowego krwi (mierzoną metodą tail cuff) (p<0,05) i zwiększenie (p<0,01) odpowiedzi śródbłonków naczyń, poprzez relaksację pierścienia aorty i małych arterii krezkowych indukowanej karbocholem (10-8-10-4M), wstępnie obkurczonych fenylefryną. Inhibitor syntazy NO (L-N-W-nitroarginina (3x10-5M) powodował większy udział NO w relaksacyjnym działaniu podczas badania. Po blokowaniu cyklooksygenazy (COX) indometycyną (10-5M) charakteryzowano włączenie metabolitów szlaku COX w odpowiedzi zależnej od śródbłonków. Olej arganowy znacząco obniżał (p<0,05) uwalnianie tromboksanu A2 w aorcie i małych arteriach krezkowych u szczurów z nadciśnieniem (potwierdzone eksperymentami w obecności antagonisty receptorów dla tromboksanu A2 i prostaglandyny H2 – ICI 192,605 (10-5M). Korzystne działanie oleju arganowego może wynikać z obniżania stresu oksydacyjnego, na co wskazywały wyniki otrzymane po inkubacji z antyoksydantami: dysmutazą nadtlenkową i katalazą (19).
Ochronny wpływ saponin z A. spinosa przeciwko hemolizie indukowanej wolnymi rodnikami
Saponiny z A. spinosa w niehemolizujących stężeniach obniżały hemolizę erytrocytów indukowaną przez wolne rodniki o 53,2%, przez 2 mM aspiryny o 75%, a przez acetaminofen o 68%, podczas gdy witamina E (0,3 μM) nie wykazywała aktywności antyoksydacyjnej. Łączne stosowanie 1 mg/l saponin z A. spinosa i 0,3 μM witaminy E powodowało 68% ochronę przed hemolizą erytrocytów. Synergistycznego efektu nie wykazywało połączenie acetaminofenu (2 mM) z witaminą E (0,3 μM). Wyniki potwierdzają antyoksydacyjną aktywność saponin, a także ich zdolność do potęgowania antyoksydacyjnego potencjału witaminy E (20).
Aktywność przeciwcukrzycowa
Badano wpływ in vivo spożywania oleju rybiego (FO) i oleju arganowego (AO) w modelu oporności na insulinę spowodowanej otyłością u szczurów. Dieta wysokotłuszczowa i wysokosacharozowa (HFHS) zwiększała masę tkanki tłuszczowej i oporność na insulinę, co wykazano zwiększeniem glukozooporności oraz odpowiedzi glikemicznej i insulinowej w dootrzewnowym teście tolerancji glukozy. Indukowana insuliną fosforylacja AKT i ERK w tkance tłuszczowej, mięśniach szkieletowych i wątrobie była silnie osłabiona u szczurów z dietą HFHS w porównaniu do kontroli. Insulinooporność, indukowaną dietą HFHS, potwierdzono również na izolowanych hepatocytach. Dodatek 6% FO do diety HFHS, w porównaniu z grupą kontrolną karmioną standardową dietą, zapobiegał przyrastaniu tłuszczu, zmniejszał poziom glikemii i normalizował odpowiedź glikemiczną i insulinową. Olej rybi zapobiegał oporności na insulinę przez poprawę lub całkowity powrót do normy we wszystkich tkankach i izolowanych hepatocytach, usprawniał również zależną od insuliny fosforylację AKT i ERK w tkance tłuszczowej; odpowiedzi te wzrastały nawet poza wartości grupy kontrolnej. W odróżnieniu od FO, dodatek 6% AO nie zapobiegał otyłości, lecz powodował powrót glikemii do wartości uzyskiwanych dla zwierząt jedzących karmę kontrolną. Olej arganowy może poprawić więc pewne parametry metabolizmu i nieprawidłowości ścieżki sygnałowej insuliny powodowane dietą HFHS. Korzystniejszy wpływ FO na indukowaną dietą insulinooporność i nietolerancję glukozy można wytłumaczyć jego zdolnością do zapobiegania otyłości indukowanej HFHS (21).
Ekstrakty z nasion Argania spinosa i wytłoków, dwie frakcje z wytłoków bogate w saponiny, a także frakcję niezmydlajacą się oleju, testowano na liniach komórkowych raka wątroby (HTC) w celu wykazania ewentualnego wpływu na komórkową odpowiedź insuliny. Żywotność komórek mierzono przy pomocy błękitu tryptanowego, a odpowiedź na insulinę badano przez aktywację składników sygnalnych: wewnątrzkomórkowej kinazy (ERK1/2), kinazy ERK i proteinowej kinazy B (PKB/Akt). Inkubacja ekstraktów i frakcji z komórkami HTC nie powodowała aktywności cytotoksycznej. Niektóre ekstrakty w odpowiedzi na insulinę wywierały dwufazowy wpływ na aktywację ERK1/2; niskie dawki ekstraktu łagodnie zwiększały aktywację ERK1/2, podczas gdy wyższe dawki całkowicie znosiły odpowiedź. Żaden z ekstraktów nie wywierał znaczącego wpływu na komórkową odpowiedź insuliny, tylko frakcja saponin z wytłoków zwiększała aktywację PKB/Akt indukowaną insuliną. Specyficzny wpływ ekstraktu z nasion na aktywację ERK1/2 może wskazywać na działanie antyproliferacyjne. Podobne wyniki uzyskano przy zastosowaniu innych linii komórkowych (HT-I080 i MSV-MDCK-INV). Inhibicja aktywacji ERK1/2 była związana również z obniżaniem syntezy DNA, co potwierdzono w eksperymencie z 3H-tymidyną. Uzyskane wyniki sugerują, że produkty z A. spinosa mogą zapobiegać chorobom proliferacyjnym (22).
Działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe
Saponiny z wytłoków po oddzieleniu oleju arganowego, podawane doustnie w dawkach 50-300 mg/kg masy ciała myszy i szczurów, powodowały efekt przeciwbólowy porównywalny z kwasem acetylosalicylowym. Najlepszy efekt obserwowano, stosując dawki 500 mg/kg. Dawka doustna 10 mg/kg obniżała obrzęk łapy szczura wywołany karageniną albo eksperymentalnym zranieniem, a dawka 50-100 mg/kg wykazywała działanie przeciwzapalne analogiczne jak 10-20 mg/kg indometacyny. Ponieważ saponiny nie hamowały syntezy PGE2, ich aktywność przeciwzapalną można tłumaczyć wpływem na tworzenie się leukotrienów w metabolizmie kwasu arachidonowego. Saponiny A. spinosa in vitro hamowały degradację wołowego płynu maziowego przez rodniki hydroksylowe (IC20> albo = 6 μM), wykazywały również działanie przeciw rodnikom DPPH (IC25= 85 mM) i OH (IC25= 0,56 mM) (23).
Wpływ na układ immunologiczny in vivo
Analizowano skład kwasów tłuszczowych w osoczu i lipidy komórek grasicy szczurów (samce) karmionych przez 4 tygodnie dietą zawierającą różne oleje: rybi, arganowy, oliwkowy, kokosowy i słonecznikowy. Udział kwasów tłuszczowych Ω-6 (18:2) w fosfolipidach tymocytów szczurów, których dieta zawierała olej arganowy, był znacząco niższy niż obserwowany w fosfolipidach szczurów spożywających olej słonecznikowy i rybi, lecz wyższy niż w diecie z olejem oliwkowym i kokosowym. Niezależnie od diety stwierdzano znaczącą pozytywną liniową zależność pomiędzy odpowiedzią immunologiczną związaną z proliferacją tymocytów i udziałem kwasów tłuszczowych Ω-6 (18:2) w fosfolipidach tymocytów. Proliferacyjna odpowiedź tymocytów na aktywację miogenem była w odwrotnej korelacji do aktywności fosfolipazy D mierzonej w samych tymocytach. Badania wskazywały na zmiany w aktywności fosfolipazy, szczególnie ekspresji fosfolipazy 2. Wpływ na komórki immunologiczne oleju arganowego i oleju oliwkowego był podobny (24).
Obniżanie poziomu cholesterolu in vivo
Wykazano korzystny wpływ konsumpcji oleju arganowego na skład lipidów w osoczu szczurów z hiperlipidemią indukowaną wysokokaloryczną i wysokocholesterolową dietą. Po 7 tygodniach podawania szczurom oleju arganowego doustnie w dawce 1 ml/100 g dziennie, całkowity cholesterol obniżył się o 36,67%, LDL o 67,70 (p<0,0l), triglicerydy o 30,67% (p<0,05), a masa ciała o 12,7%, natomiast poziom HDL nie zmienił się (25).
Działanie antyoksydacyjne
Wpływ spożywania oleju arganowego na profil lipidów i status antyoksydacyjny po raz pierwszy badano w 2004 roku na grupie Marokańczyków, obejmującej 96 osób: 20 zdrowych mężczyzn i 76 zdrowych kobiet, spośród których 62 osoby regularnie spożywały olej arganowy, a 34 nie spożywały oleju. W osoczu badano poziom lipidów, witaminy antyoksydacyjne i wrażliwość na utlenianie LDL, a in vitro badano wpływ składników oleju arganowego: tokoferoli, steroli i polifenoli na peroksydację lipidów.
Wykazano, że dieta konsumentów oleju arganowego charakteryzowała się wyższą zawartością polinienasyconych kwasów tłuszczowych niż osób nie konsumujących oleju (8,8 ± 1,0 vs 6,6 ± 0,9 g, p<0,05). U osób spożywających olej arganowy stwierdzono niższy poziom cholesterolu LDL (12,7%, p <0,05) i LPa (25,3%, p<0,05) w porównaniu z osobami nie spożywającymi oleju.
U konsumentów oleju arganowego w osoczu niższy był poziom nadtlenków lipidowych (58,3%, p<0,0l) i stosunek α-tokoferolu do całkowitego cholesterolu (21,6%, p<0,05), a stężenie α-tokoferolu było wyższe (13,4%, p<0,05) w porównaniu z grupą kontrolną.
Pomimo wyższego poziomu antyoksydantów w osoczu i niższego poziomu nadtlenków lipidów u konsumentów oleju arganowego, nie uległa zmianie wrażliwość LDL na utlenianie. Silną pozytywną korelację obserwowano pomiędzy zwiększaniem się w ekstrakcie stężenia fenoli, steroli i tokoferolu w fazie lag LDL (p<0,05). Ze względu na zdolność obniżania cholesterolu LDL i właściwości antyoksydacyjne, regularne spożywanie oleju arganowego może zmniejszać ryzyko chorób sercowo-naczyniowych (26).
Badano też wpływ spożywania oleju arganowego (VAO) w porównaniu z olejem oliwkowym (EVO) przez 60 młodych, zdrowych mężczyzn poprzez pomiar aktywności paraoksonazy (PON-1), zawartości witamin antyoksydacyjnych i wrażliwości LDL na utlenienie, jak również poziom cholesterolu (LDL, HDL), triglicerydów i apolipoprotein. Przed badaniem zastosowano dietę kontrolną, a następnie stabilizacyjną (25 g masła/dzień), a potem przez 3 tygodnie grupa badana otrzymywała 25 g VAO/dzień, a kontrolna taką samą ilość EVO. W obu grupach znacząco zwiększyła się w porównaniu z wartościami bazowymi aktywność PON-1, a także ilość nadtlenków i koniugowanych dienów (odpowiednio p=0,001 i p=0,14). Stężenie witaminy E zwiększyło się znacząco tylko w grupie VAO (p=0,007). Wrażliwość LDL na peroksydację znacząco wzrastała w fazie lag, a znacząco obniżała się w obu grupach VAO i EVO w maksimum produkcji dienu (27). Analiza poziomu lipidów wykazała natomiast zmniejszenie stężenia nasyconych kwasów tłuszczowych przy stosowaniu VAO i EVO (27 ± 1,4 i 26,4 ± 3,4%) w porównaniu z okresem stabilizacyjnym (41,6 ± 2,4%), znaczący wzrost cholesterolu HDL i apolipoprotein A-1 w grupie VAO (odpowiednio 8,4%, p=0,012 i 5,2%, p=0,027) i w grupie EVO (odpowiednio 17,3%, p=0,001 i 5,9%, p=0,036). Cholesterol LDL i apolipoproteiny B obniżały się znacząco (13,8% p=0,037 i 7,8%, p=0,039) w porównaniu z okresem stabilizacyjnym tylko w grupie EVO, podczas gdy triglicerydy obniżały się o 17,5% (p=0,039) tylko w grupie VAO (28). Analiza wyników wykazała, iż spożywanie oleju oliwkowego i oleju arganowego może zmniejszać ryzyko choroby sercowo-naczyniowej.
Toksyczność
W badaniu ostrej i przewlekłej toksyczności wodne ekstrakty saponin z A. spinosa podawano myszom i szczurom. LD50 po podaniu dootrzewnowym wynosiła 79 mg/kg, a po doustnym 1300 mg/kg. W badaniu toksyczności przewlekłej po podawaniu doustnym 100 i 200 mg/kg jeden raz dziennie przez 3 miesiące obserwowano u zwierząt obniżenie poziomu glukozy, słaby wzrost poziomu kreatyniny i poziomu transaminaz we krwi, przy braku zmian parametrów hematologicznych. Histopatologiczne badanie wykazało obniżenie glikogenu wątrobowego i zmiany w kanalikach nerkowych wskazujące na patologię nerek (23).
Badano wpływ oleju arganowego na funkcje izolowanego serca przed i po niedotlenieniu oraz aktywność enzymów antyoksydacyjnych serca u 16 szczurów. Grupa badana otrzymywała przez 8 tygodni 5 ml/kg//dzień oleju arganowego, następnie serca były poddawane perfuzji i całkowitemu niedotlenieniu w następstwie reperfuzji. Aktywność enzymów antyoksydacyjnych serca była badana w sercu po końcu reperfuzji. Olej arganowy indukował uszkodzenie funkcji serca w trakcie reperfuzji, obniżał funkcjonalny powrót w trakcie reperfuzji i znacząco zwiększał aktywność katalazy. Wyniki pozwalają sądzić, że olej arganowy zwiększa wrażliwość serca na niedotlenienie i reperfuzję w wyniku nieznanego mechanizmu (29).
Podsumowanie
Wzrasta zainteresowanie olejem arganowym nie tylko ze względu na wartości odżywcze, ale również lecznicze i kosmetyczne. Pomimo że niewiele jest badań farmakologicznych potwierdzających zakres wskazań medycyny ludowej, to o jego korzystnym wpływie na organizm człowieka możemy wnioskować ze składu.
Olej arganowy zawiera przewagę mononienasyconych kwasów tłuszczowych (oleinowy) podobnie jak oliwkowy, który uważany jest za jeden z najzdrowszych olejów spożywczych.
Biorąc pod uwagę obecne w oleju kwasy tłuszczowe, można się spodziewać zmniejszania czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego, miażdżycy, stanów zapalnych i chorób nowotworowych. Chociaż niezmydlające się składniki oleju stanowią zaledwie 1% (ksantofile, tokoferole, sterole, skwalen, alkohole triterpenowe i związki polifenolowe), biorą one udział nie tylko w utrzymywaniu stabilności oleju, ale odpowiadają też za wartości lecznicze i kosmetyczne (31).
Obecność witaminy E w formie γ-tokoferolu, dominującego w oleju arganowym, może odpowiadać za aktywność chemoprewencyjną. Ponadto γ-tokoferol, a także jego metabolit (γ-CEHE), lecz nie α-tokoferol i jego metabolity, hamują aktywność COX-2; γ-tokoferol jest też skuteczniejszym czynnikiem przeciwko wolnym rodnikom zawierającym azot. Również γ-tokoferol skuteczniej od α-tokoferolu zapobiega proliferacji komórek nowotworowych. Poza tym witamina E wpływa na układ immunologiczny. Skwalen, którego zawartość w oleju arganowym jest równie wysoka jak w oleju oliwkowym, zapobiega nowotworom skóry i zwiększa usuwanie ksenobiotyków. Ksantofile obecne w oleju mogą stanowić ochronę skóry przed promieniowaniem słonecznym. Sterole w oleju arganowym należą do δ-7 steroli, rzadko spotykanych w olejach roślinnych, z których α-spinesterol wykazuje aktywność przeciwnowotworową, a szotenol również cytotoksyczną. Innymi wtórnymi metabolitami drzewa arganowego są saponiny, ale obecne są one w owocach i w wytłokach po oddzieleniu oleju. Również i one wykazują efekt cytotoksyczny i chemoprewencyjny. Dotychczasowe badania farmakologiczne potwierdziły słuszność przypisywania olejowi właściwości leczniczych, głównie jednak profilaktycznych w chorobach cywilizacyjnych.
Piśmiennictwo
1. Charrouf Z, Guillaume D. Ethnoeconomical, ethnomedical, and phytochemical study of Argania spinosa (L.) Skeels. J Ethnopharmacol 1999; 67:7-14. 2. Morton JF, Voss GL. The argan tree ( Argania sideroxylon, Sapotataceae), a desert source of edible oil. Econom Bot 1987; 41:221-33. 3. Charrouf Z, Wieruzeski JM, Fkih-Tétouani S i wsp. Triterpenoid saponins from Argania spinosa. Phytochem 1992; 31:2079-86. 4. Farines M, Charrouf M, Soulier J. The sterols of Argania spinosa seed oil. Phytochem 1981; 20:2038-9. 5. Khallouki F, Younos C, Soulimani R i wsp. Consumption of argan oil (Morocco) with its unique profile of fatty acids, tocopherols, squalene, sterols and phenolic compounds should confer valuable cancer chemopreventive effects. Eur J Cancer Prev 2003; 12: 67-75. 6. Charrouf Z, Guillaume D. Phenols and polyphenols from Argania spinosa. Am J Food Technol 2007; 2:679-83. 7. Hilali M, Charrouf Z, Soulhi A i wsp. Influence of origin and extraction method on argan oil physico-chemical characteristics and composition. J Agric Food Chem 2005; 23, 53:2081-7. 8. Khallouki F, Spiegelhalder B, Bartsh H i wsp. Secondary metabolites of the argan tree (Morocco) may have disease prevention properties. Afr J Biotechnol 2005; 4:381-8. 9. Charrouf Z, El Hamchi H, Mallia S i wsp. Influence of roasting and seed collection on argan oil odorant composition. Nat Prod Commun 2006; 1: 99-04. 10. Charrouf Z, Guillaume D. Argan oil: Occurrence, composition and impact on human health. Eur J lipid Sci Technol 2008; m 110:632-6. 11. Rossignol-Castera A. Development Manager ITERG, France Vegetable oils for cosmetic applications a.rossignol-castera@iterg.com. 12. Dobrev H. Clinical and instrumental study of the efficacy of a new sebum control cream. J Cosmet Dermatol 2007; 6:113-8. 13. El Babili F, Bouajila J, Fouraste I i wsp. Chemical study, antimalarial and antioxidant activites, and cytotoxicity to human breast cancer cells (MCF7) of Argania spinosa. Phytomed 2010; 17:157-60. 14. Berrougui H, Cloutier M, Isabelle M i wsp. Phenolic-extract from argan oil ( Argania spinosa L.) inhibits human low-density lipoprotein (LDL) oxidation and enhances cholesterol efflux from human THP-1 macrophages. Atherosclerosis 2006;184:389-96. 15. Berrougui H, Cherki M, Koumbadinga GA i wsp. Antiatherogenic activity of extracts of Argania spinosa L. pericarp: Beneficial effects on lipid peroxidation and cholesterol homeostasis. Can J Physiol Pharmacol 2007; 85:918-27. 16. Drissi A, Bennani H, Giton F i wsp. Tocopherols and saponins derived from Argania spinosa exert, an antiproliferative effect on human prostate cancer. Cancer Invest 2006; 24:588-92. 17. Bennani H, Drissi A, Giton F i wsp. Antiproliferative effect of polyphenols and sterols of virgin argan oil on human prostate cancer cell lines. Cancer Detect Prev 2007; 31:64-9. 18. Berrada Y, Settaf A, Baddouri K i wsp. Experimental evidence of an antihypertensive and hypocholesterolemic effect of oil of argan, Argania sideroxylon. Therapie 2000; 55:375-8. 19. Berrougui H, Alvarez de Sotomayor M, Pérez-Guerrero C i wsp. Argan ( Argania spinosa) oil lowers blood pressure and improves endothelial dysfunction in spontaneously hypertensive rats. Br J Nutr 2004; 92:921-9. 20. Amazal H, Alaoui K, Tok S i wsp. Protective effect of saponins from Argania spinosa against free radical-induced oxidative haemolysis. Fitoterapia 2008; 79:337-44. 21. Samane S, Christon R, Dombrowski L i wsp. Fish oil and argan oil intake differently modulate insulin resistance and glucose intolerance in a rat model of dietary-induced obesity. Metabolism 2009; 58:909-19. 22. Samane S, Noël J, Charrouf Z i wsp. Insulin-sensitizing and anti-proliferative effects of Argania spinosa seed extracts. Evid Based Complement Alternat Med 2006; 3:317-27. 23. Alaoui K, Lagorce JF, Cherrah Y i wsp. Analgesic and anti-inflammatory activity of saponins of Argania spinosa Ann Pharm Fr 1998; 56:220-8. 24. Benzaria A, Meskini N, Dubois M i wsp. Effect of dietary argan oil on fatty acid composition, proliferation, and phospholipase D activity of rat thymocytes. Nutrition 2006; 22:628-37. 25. Berrougui H, Ettaib A, Herrera Gonzalez MD i wsp. Hypolipidemic and hypocholesterolemic effect of argan oil ( Argania spinosa L.) in Meriones shawi rats. J Ethnopharmacol 2003; 89:15-8. 26. Drissi A, Girona J, Cherki M i wsp. Evidence of hypolipemiant and antioxidant properties of argan oil derived from the argan tree ( Argania spinosa). Clinical Nutr 2004; 23:1159-66. 27. Cherki M, Derouiche A, Drissi A i wsp. Consumption of argan oil may have an antiatherogenic effect by improving paraoxonase activities and antioxidant status: Intervention study in healthy men. Nutr Metab Cardiovasc Dis 2005; 15:352-60. 28. Derouiche A, Cherki M, Drissi A i wsp. Nutritional intervention study with argan oil in man: effects on lipids and apolipoproteins. Ann Nutr Metab 2005; 49:196-201. 29. Benajiba N, Morel S, De Leiris J i wsp. The effect of argan oil on heart function during ischemia and reperfusion. Therapie 2002; 57:246-52. 30. Cherki M, Berrougui H, Drissi A i wsp. Argan oil. Which benefits on cardiovascular diseases? Pharmacol Res 2006; 54:1-5. 31. Matławska I, Łajs I. Znaczenie oleju arganowego. Praktyczne aspekty pracy kosmetologa. Mat Konf Nauk (red. M Bernat). Lublin 2009; 33-40.
otrzymano/received: 2010-04-07
zaakceptowano/accepted: 2010-04-16
Adres/address:
*Irena Matławska
Katedra i Zakład Farmakognozji Uniwersytetu Medycznego
im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
ul. Święcickiego 4, 61-771 Poznań
tel.: (61) 854-667-02
e-mail: irenamatlawska@poczta.onet.pl
