© Borgis - Postepy Fitoterapii 2, s. 101-105
*Dominika Król
Wąkrota azjatycka ( Centella asiatica L.) – właściwości lecznicze
Centella asiatica L. – medicinal properties
Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu
Dyrektor Instytutu: prof. dr hab. Grzegorz Spychalski
Summary
Centella asiatica L. is a traditional medicinal plant known and used by people in medicinal and cosmetic purposes for thousands of years. It is characterized by an exceptionally wide range of applications, mainly due to the presence of pentacyclic triterpenoid saponins. The results of modern research show the merits of the application Centella asiatica in disorders of the nervous system, cardiovascular system, stomach ulcers and skin diseases. Furthermore, antibacterial properties of Centella asiatica L. and its positive effects on wound healing were confirmed. Currently its therapeutic possibilities are still being researched.
Key words: centella asiatica l., chemical composition, therapeutic possibilities
Wprowadzenie
Wąkrota azjatycka ( Centella asiatica L.) jest rośliną o długiej i różnorodnej historii zastosowań (1). Rodzaj Centella obejmuje 33 gatunki roślin zamieszkujących tropikalne i subtropikalne regiony (2). Występuje lokalnie w ciepłych rejonach na obu półkulach. Rośnie w Indiach, Chinach, Malezji, Indonezji, na Madagaskarze, Sri Lance, Południowej i Centralnej Afryce, Australii, Południowej i Środkowej Ameryce (2, 3). Rozwija się w warunkach wysokiej wilgotności przy brzegach zbiorników wodnych, a także w wilgotnych, nasłonecznionych, skalistych miejscach (1). Toleruje również miejsca zacienione. Rośnie do 700 m npm. (4). Jej wygląd zmienia się w zależności od warunków środowiskowych, w których rośnie (3). Surowcem zielarskim jest część nadziemna lub cała roślina. Nazwa Centella wywodzi się z łacińskiego słowa centum, które oznacza liczbę sto i odnosi się do obfitości ziela (2). Zwyczajowa nazwa wąkroty azjatyckiej to Gotu kola. W języku syngaleskim słowo „kola” oznacza liść, a „gotu” kielichowy kształt (1).
Opis rośliny
Wąkrota azjatycka jest aromatycznie pachnącą rośliną leczniczą z rodziny baldaszkowatych Umbelliferae (2). Jest to roślina wieloletnia. Ma pionowy korzeń główny oraz smukłą, płożącą łodygę, gładką lub z włoskami w dolnej części. Na łodydze znajdują się węzły, z których wyrastają liście o długim ogonku i małym przylistku. Długość ogonka wynosi około 6 mm. Liście są okrągławe, nerkowate lub dłoniaste, zaokrąglone na wierzchołku, o karbowanym brzegu. Mają gładką powierzchnię, z grubymi, promienistymi żyłkami. Średnica liścia waha się od 1,3 do 6,3 cm. Podkwiatek jest mały, obejmujący kwiaty. Kwiatostan jest baldachokształtny, ma od 1 do 5 siedzących kwiatów. Kwiaty są małe, bezszypułkowe, białe, ciemno różowe do czerwonawych. Owoce są małe, okrągłe lub owalne, o długości 8 mm. Owocnie są pogrubione. Rozłupki dłuższe niż szersze, zakrzywione, zaokrąglone na szczycie. Nasiona w rozłupku są pojedyncze, poprzecznie ściśnięte (1, 2, 4). Wygląd rośliny przedstawia rycina 1.
Ryc. 1. Centella asiatica L.
Skład chemiczny
Wąkrota azjatycka zawiera duże ilości pentacyklicznych saponin triterpenowych. Należą do nich: azjatykozyd, madekasozyd, centellozyd, bramozyd, braminozyd, tankunizyd, scefoleozyd oraz kwas azjatykowy, kwas bramikowy, kwas tankunikowy, kwas madekasowy i kwas centelikowy (3) (ryc. 2). Powyższe saponiny triterpenowe są wtórnymi metabolitami rośliny. Są one syntetyzowane podczas wzrostu i rozwoju rośliny i wpływają bezpośrednio na jej aktywność farmakologiczną (3). Skład chemiczny rośliny jest uzależniony od miejsca jej występowania. Dominującym składnikiem wąkroty azjatyckiej występującej na Madagaskarze i Południowej Afryce jest kwas madekasowy i azjatykowy oraz azjatykozyd i madazjatykozyd. Odmiana chińska zawiera madekasozyd i saponinę triterpenową, pochodną kwasu madekasowego. W roślinie rosnącej na Sri Lance głównym składnikiem jest centellozyd i kwas centelikowy. Na terenie Indii występuje 5 odmian różniących się składem chemicznym. Pierwsza zawiera kwas madekasowy i azjatykowy oraz azjatykozyd i madazjatykozyd, druga kwas indocetoikowy, trzecia azjatykozyd, bramozyd, braminozyd oraz kwas azjatykowy i bramikowy, kolejna tankunizyd i kwas tankunikowy, a ostatnia izotankunizyd i kwas izotankunizydowy (2, 3, 6).
Ryc. 2. Struktura chemiczna wybranych składników Centella asiatica L.
Wśród innych składników Centella asiatica występują: monoterpeny, seskwiterpeny, związki poliacetylenowe, flawonoidy oraz cukry (glukoza i ramnoza). Ponadto roślina jest bogata w witaminy: A, C, K, E oraz magnez (3, 6).
Zastosowanie
Wąkrota azjatycka jest dobrze znana i wykorzystywana od tysięcy lat. W indyjskiej medycynie naturalnej – Ajurwedzie, przypisuje się jej szerokie spektrum zastosowań. Uważa się, że ma właściwości odmładzające i wywiera pozytywny wpływ na funkcjonowanie mózgu. Regularne zażywanie wąkroty azjatyckiej poprawia pamięć, zapobiega depresji, zmniejsza niepokój. Zgodnie z zasadami Ajurwedy, wąkrotę stosuje się w leczeniu zmian skórnych spowodowanych trądem, w bielactwie, łuszczycy, egzemie, w chorobach zapalnych dróg moczowych, w syfilisie, astmie, anemii, cholerze oraz w nadciśnieniu. Zaleca się wzbogacenie diety o wąkrotę azjatycką w przypadku cukrzycy. W Indiach w medycynie ludowej roślinę podawano w chorobach przewodu pokarmowego: czerwonce, biegunkach, bólach brzucha i niestrawności (1, 7). W medycynie chińskiej wąkrotę azjatycką stosuje się w leczeniu depresji, niepokoju oraz jako środek usuwający fizyczne i psychiczne wyczerpanie. Wąkrota wykazuje działanie terapeutyczne w chorobach skórnych i trądzie. Ponadto podaje się ją w chorobach dróg moczowych, gorączce, czerwonce oraz żółtaczce (1, 5, 7). W Indonezji, w medycynie ludowej wąkrotę stosuje się przypadku choroby wrzodowej żołądka, zapaleniu żołądka, stanach zapalnych wątroby i dróg moczowych, przy grypie oraz w chorobach skóry i trądzie (1). Zastosowanie terapeutyczne, przypisywane wąkrocie azjatyckiej w dawnych czasach, potwierdzają obecne badania naukowe.
Wąkrota azjatycka charakteryzuje się działaniem przeciwbakteryjnym i przeciwgrzybiczym. Sprawdzony został wpływ olejku eterycznego otrzymanego z rośliny na sześć rodzajów bakterii: Escherichia coli, Bacillus subtilis, Bacillus megaterium, Staphylococcus aureus, Proteus vulgaris i Xanthomonas campestris oraz na sześć rodzajów grzybów: Aspergillus niger, Aspergillus parasiticus, Rhizopus oryzae, Candida albicans, Fusarium solani i Colletrichum musae.Olejek eteryczny wykazał znaczne działanie hamujące na wszystkie drobnoustroje z wyjątkiem Aspergillus parasiticus. Najlepszy efekt osiągnięto w przypadku bakterii Escherichia coli oraz grzyba pleśniowego Aspergillus niger (8).
Przeprowadzone zostały także badania mające na celu określenie działania przeciwbakteryjnego i przeciwgrzybiczego trzech rodzajów wyciągów z wąkroty azjatyckiej: wodnego, eterowego i etanolowego. Oceniano ich wpływ na bakterie Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Bacillus subtilis, i Propionibacterium vulgaris oraz na grzyby Aspergillus niger, Aspergillus flavus i Candida albicans. Stwierdzono, że największą aktywność hamującą ma wyciąg etanolowy. Natomiast najsłabiej w badaniach działał wyciąg wodny (9). W innej pracy sprawdzono działanie bakteriostatyczne wyciągu etanolowego z wąkroty azjatyckiej na bakterie Gram-dodatnie i Gram-ujemne wyizolowane z różnego typu ran. Wyniki badań wykazały, że ekstrakt działa hamująco zarówno na bakterie Gram-dodatnie, jak i Gram-ujemne. Jednak w przypadku bakterii Gram-dodatnich działanie było silniejsze (10).
Centella asiatica wykazuje pozytywny wpływ na układ sercowo-naczyniowy. Zawarte w roślinie triterpeny działają na naczyniową i okołonaczyniową tkankę łączną. Stymulują syntezę kolagenu i innych białek tkanki łącznej poprzez modulowanie działania fibroblastów w ścianach naczyń, co w efekcie poprawia ich elastyczność i napięcie. Działa ochronnie na śródbłonek, pozytywnie wpływa na drenaż układu limfatycznego. Charakteryzuje się aktywnością antyagregacyjną, która może zmniejszać negatywne efekty zastoju żylnego. Osłania aktywność mikrocyrkulacyjną i zmniejsza zbyt dużą przepuszczalność kapilar (1, 11). W związku z tym wyciągi z wąkroty azjatyckiej są wskazane w nadciśnieniu żylnym, w zespole pozakrzepowym, wszelkich objawach przewlekłej niewydolności żylnej, a także guzkach krwawniczych odbytu (11).
Wyciągi z wąkroty azjatyckiej przyspieszają gojenie się ran. Zbadano miejscowe i doustne działanie ekstraktu etanolowego z Centella asiatca u szczurów. Wyciąg stosowany miejscowo zwiększał wytrzymałość leczonych tkanek na rozciąganie. Może być to spowodowane zwiększeniem syntezy kolagenu oraz stabilizacją włókien. Podczas stosowania zaobserwowano także wzrost proliferacji komórek (12). Doustne podawanie etanolowego wyciągu z wąkroty azjatyckiej potęguje nabłonkowanie i szybsze zmniejszanie się powierzchni rany (12). Ponadto wyciągi z Centella asiatica stosuje się z dobrym skutkiem w terapii blizn. Substancje aktywne zawarte w roślinie stymulują powstawanie tkanki bliznowatej poprzez produkcję kolagenu typu 1. Działanie to wzmagane jest ponadto dzięki właściwościom przeciwzapalnym omawianej rośliny (1).
Prowadzono badania in vitro mające na celu potwierdzenie zastosowania Centella asiatica jako remedium na łuszczycę. Porównywano miejscowe działanie wyciągu z wąkroty azjatyckiej, wyciągu z nasion Psoralea corylifolia, znanego z dobrego efektu przeciwłuszczycowego, z lekiem stosowanym w przypadku łuszczycy – dithranolem. Badania wykazały, że wąkrota znacznie słabiej hamuje proliferację keratynocytów niż Psoralea corylifolia.Efekt leczniczy wywołuje zawarty w Psoralea cytotoksyczny flawonoid psoralidyna, a także izobawachina, chalkon izobavachinowy i flawon neobawachinowy. Jest mało prawdopodobne, że za efekt działania wąkroty azjatyckiej odpowiedzialne są zawarte w niej związki fenolowe. Może on wynikać z zawartości związków triterpenowych, takich jak madekasozyd i azjatykozyd, które dają podobne wyniki do dithranolu (13).
Wąkrota azjatycka wykazuje selektywne działanie toksyczne na komórki nowotworowe. Metanolowy wyciąg z Centella asiatica wykazuje 100% cytotoksyczność w stosunku do komórek nowotworu Daltona i komórek nowotworu Echrlicha po 3 godzinach inkubacji w 37°C. Nie został odnotowany efekt toksyczny na niezmienione chorobowo limfocyty ludzkie. Frakcja acetonowa, częściowo oczyszczona, hamowała proliferację fibroblastów płuc myszy po 6-7-dniowej ekspozycji w temperaturze 37°C. Zarówno surowy ekstrakt, jak i frakcja acetonowa wąkroty azjatyckiej, znacząco redukowały rozwój mysich guzów litych. Surowy ekstrakt hamował wzrost komórek nowotworowych, a także wydłużał życie chorym myszom (14). Badania dowodzą, że wodny wyciąg z wąkroty azjatyckiej wykazuje działanie toksyczne na komórki ludzkiego raka piersi i komórki czerniaka myszy. Natomiast nie zaobserwowano wpływu na komórki raka płuc i komórki raka nerki (15).
Wyciągi z wąkroty azjatyckiej oddziaływują na ośrodkowy układ nerwowy. Mają działanie uspokajające, antydepresyjne, przeciwdrgawkowe i przeciwbólowe. Wyciąg wodny bramozydu i braminozydu zmniejsza aktywność spontaniczną u myszy i wydłuża czas snu. Uspokajający efekt tych glikozydów odpowiada działaniu łagodnego środka uspokajającego (16). Badania porównujące działanie wodnego wyciągu z Centella asiatica i diazepamu na myszy dowiodły, że wodny wyciąg redukuje aktywność spontaniczną w takim samym stopniu jak diazepam. Wyciąg zmniejszał także wywoływane u myszy drgawki. Efekt przeciwlękowy u myszy był łagodniejszy niż po benzodiazepinie (1).
Ekstrakt alkoholowy podawany szczurom i myszom powodował przedłużenie czasu snu u myszy. Skracał także czas wywoływanych drgawek u szczurów. Obserwacja zachowania szczurów podczas testu pływania dowiodła, że alkoholowy wyciąg skraca czas trwania fazy bezruchu (7). Wodny wyciąg z wąkroty azjatyckiej aplikowany szczurom zwiększał ich możliwości poznawcze i właściwości przeciwutleniające. Stres oksydacyjny i zaburzenia endogenne mechanizmu antyoksydacyjnego są istotnym czynnikiem związanym z chorobą Alzheimer'a i problemami poznawczymi u osób starszych. Dowiedziono, że wodny wyciąg z Centella asiatica jest skuteczny w zapobieganiu problemom poznawczym (17). Właściwości przeciwbólowe wyciągu wodnego z wąkroty azjatyckiej badano, stosując podrażnienie kwasem octowym i test gorącej płytki u myszy. W obu przypadkach podanie wyciągu złagodziło dolegliwości bólowe. Działanie było statystycznie zbliżone do aspiryny, ale słabsze niż działanie morfiny (18).
Wodny wyciąg z wąkroty azjatyckiej, a także jej główny składnik azjatykozyd, przyspieszały gojenie wrzodów żołądka. Podanie ekstraktu szczurom powodowało redukcję rozmiaru wrzodów w czasie od 3 do 7 dni, w zależności od podanej dawki (19). W innych badaniach wywoływano powstawanie wrzodów żołądka u myszy za pomocą zimna lub merkaptoetyloaminy. Zaobserwowano, że podskórne podanie azjatykozydu na 3 godz. przed wywołaniem wrzodów znacznie zredukowało ich powstawanie (7).
Wąkrota azjatycka znalazła także szerokie zastosowanie w kosmetologii. Prowadzono badania mające na celu ocenę wpływu wyciągu z Centella asiatica na rozstępy skóry i cellulit. W podwójnej ślepej próbie wzięło udział 80 ciężarnych kobiet. Przez 12 tygodni raz dziennie jedna grupa kobiet stosowała krem zawierający wyciąg z wąkroty azjatyckiej, a druga placebo. Po porównaniu efektów w obu grupach zaobserwowano znacznie mniejszy rozwój rozstępów skóry w grupie stosującej krem zawierający wyciąg z wąkroty azjatyckiej (7). W badaniach klinicznych dotyczących wpływu wyciągu z Centella asiatica na cellulit uczestniczyło 60 kobiet. Pacjentki stosowały maść zawierającą wyciąg z wąkroty azjatyckiej 4 razy dziennie przez okres 4 miesięcy. U 85% pacjentek zauważono wyraźną poprawę. Preparat był dobrze tolerowany (7). Ze względu na to, że wchłanianie wyciągu z Centella asiatica przez skórę jest bardzo słabe, wskazane jest łączenie go ze składnikami, które ułatwią jego absorpcję (20).
Podsumowanie
Wąkrota azjatycka jest tradycyjną rośliną leczniczą znaną i wykorzystywaną przez ludzi w celach leczniczych i kosmetycznych od tysięcy lat. Cechuje ją wyjątkowo szerokie spektrum zastosowań, głównie ze względu na obecność pentacyklicznych saponin triterpenowych. Wyniki współczesnych badań przekonują o zasadności stosowania Centella asiatica w zaburzeniach układu nerwowego, układu sercowo-naczyniowego, chorobie wrzodowej żołądka i chorobach skóry. Potwierdzone zostały także przeciwbakteryjne właściwości wąkroty azjatyckiej oraz jej pozytywny wpływ na gojenie ran. Nadal prowadzone są badania dotyczące jej właściwości leczniczych.
Piśmiennictwo
1. Bevege L. Centella asiatica: revive. Aust J Med Herbalism 2004; 16(1):15-27. 2. Sathya B, Uthaya Ganga R. Therapeutic uses of Centella asiatica ( Hydrocotyle asiatica). http://openmed.nic.in/2039/01/Microsoft_Word_-_Centella_asiatica.pdf. 3. James JT, Dubery IA. Pentacyclic triterpenoids from medicinal herb, Centella asiatica L. Urban Molecules 2009; 14:3922-41. 4. Herba Centellae. WHO Monogr Select Med Plants 1999; 77-85. 5. Centella asiatica. www.gobinmed.com. 6. Lamer-Zarawska E, Kowal-Gierczak B, Niedworok J. Fitoterapia i leki roślinne. Warszawa 2007; 431. 7. Brinkhaus B, Linder M, Hentschel C i wsp. Centella asiatica in traditional and modern phytomedicine – A pharmacological and clinical profile. Part II. Pharmacological and therapeutical profile conclusions. Perfusion 1998; 11:508-20. 8. Minija J, Thoppil JE. Antimicrobial activity of Centella asiatica (L.) Urb. Essential Oil. 2003; 47:179-81. 9. Jagtap NS, Khadabadi SS, Ghorpade DS i wsp. Antimicrobial and antifungial activity of Centella asitaica (L.) Urban, Umbeliferae Reas J Pharm Tech 2009; 2: 328-30. 10. Kędzia B, Bobkiewicz-Kozłowska T, Furmanowa M i wsp. Studies on the biological properties of extracts from Centella asiatica (L.) Urban herb. Herba Pol 2007; 53(1):34-44. 11. Centella asiatica selected triterpenes a highly standardized natural remedy for the mintenance of an healthy venous system. www.indena.it/pdf/centella.pdf. 12. Suguna L, Sivakumar P, Chandrakasan G. Effects of Centella asiatica on dermal wound healing in rats. Ind J Exper Biol 1996; 34:1208-11. 13. Sampson JH, Raman A, Karlsen G i wsp. In vitro keratinocyte effect of Centella asiatica extract and triterpenoid saponins. Phytomed 2001; 8:230-5. 14. Babu TD, Kuttan G, Padikkala J. Cytotoxic and anti-tumour properties of certain taxa of Umbelliferae with special reference to Centella asiatica (L.) Urban. J Ethnopharmacol 1995; 48:53-7. 15. Pittella F, Dutra RC, Junior DD i wsp. Antioxidant and cytotoxic activities of Centella asiatica (L.) Urb. Int J Mol Sci 2009; 10:3713-21. 16. Sakina MR, Dandiya PC. A psychoneuropharmacological profile of Centella asiatica extract. Fitoterapia 1990; 61:291-6. 17. Veerendra-Kumar MH, Gupta YK. Effect of Centella asiatica on cognition and oxidative stress in an intracerebroventricular streptozotocin model of Alzheimer's disease in rats. Clin Exper Pharmacol Phys 2003; 30:336-42. 18. Somchit MN, Sulaiman MR, Zuraini A i wsp. Antinociceptive and anti-inflammatory effects of Centella asiatica. Indian J Pharmacol 2004; 36:377-80. 19. Cheng CL, Guo JS, Luk J i wsp. The healing effects of Centella extracts and asiaticoside on acetic acid induced gastric ulcers in rats. Life Sci 2004; 74:2237-49. 20. Morganti P, Fionda A, Elia U i wsp. Extraction and analysis of cosmetics active ingredients from anti-cellulitis transdermal delivery system by High Performance Liquid Chromatography. J Chrom Sci 1999; 37:51-5.
otrzymano/received: 2010-03-03
zaakceptowano/accepted: 2010-03-18
Adres/address:
*Dominika Król
Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich
Oddział Roślin Zielarskich
ul. Libelta 27, 61-707 Poznań
tel.: (61) 665-95-40, fax: (61) 665-95-51
e-mail: dkrol@iripz.pl
