Ze statystyk amerykańskich wynika, że obecnie na świecie jest około 1 miliarda ludzi w wieku 15-24 lat. Jest to okres zwany przez Anglosasów „pre-adult age” – „przed-dorosłości” lub lepiej, naszym zdaniem – „dojrzewania do dorosłości” lub „dochodzenia do dorosłości”. Okres ten w zakresie opieki medycznej powinien być objęty „przedłużoną opieką pediatryczną”. W chwili obecnej taką opiekę powinien sprawować lekarz rodzinny, który nadzoruje całość życia powierzonego sobie pacjenta. Należy dołożyć wszelkich starań, by lekarz ten był do tego należycie przygotowany, nie tylko z punktu widzenia medycznego, ale również psychologicznego i zdawał sobie w pełni sprawę ze swojej odpowiedzialności.

Badania epidemiologiczne prowadzone w USA, jak również w Europie (1) w grupie młodzieży w wieku 15-24 lat wskazują, że sytuacja jest alarmująca: okazało się, że w tej grupie wiekowej śmiertelność z powodu wypadków, zabójstw i samobójstw wynosi 75% ogólnej śmiertelności. Około 1,5 miliona młodych ludzi na świecie ginie w wyniku przemocy, samobójstw i uzależnień, a 50% osób zakażonych HIV, to nastolatki. Organizacja Narodów Zjednoczonych i UNICEF podają, że co piąte dziecko na świecie ma problemy ze zdrowiem psychicznym lub wykazuje zaburzenia zachowania. Sytuacja wydaje się stale pogarszać. Przypuszcza się, że do 2020 roku liczba ta wzrośnie dwukrotnie. Hans Troedsen, dyrektor WHO d.s. dzieci i młodzieży tak pisze o problemach zaburzeń zachowania i zaburzeń psychicznych młodzieży: „jest to bomba zegarowa, która, jeśli nie podejmie się skutecznych działań odbije się na zdrowiu tej młodzieży w przyszłości”. Światowe organizacje apelują, by obecna dekada była poświęcona pracy nad poprawą zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży. W tym celu niezbędne jest wprowadzanie programów edukacyjnych na różnych poziomach kształcenia, z uwzględnieniem zróżnicowanych potrzeb w zakresie diagnostyki i terapii. W USA od kilku lat funkcjonują Ośrodki Klinicznej Prewencji dla Młodocianych, które praktycznie usytuowane są przy przychodniach medycyny rodzinnej, przychodniach pediatrycznych, a ostatnio też internistycznych (2). W ten sposób obejmują opieką zdrowotną całą populację młodych i równocześnie prowadzą stałą edukację w celu tworzenia wzorców wychowawczych dla następnego pokolenia.

Ponieważ kluczową sprawą dla planowania programów edukacyjnych w każdym kraju jest określenie sytuacji epidemiologicznej w obserwowanej populacji – dla ułatwienia bardzo trudnych i skomplikowanych badań epidemiologicznych opracowano (Patricia Harrison i wsp.) (3) model przesiewu populacyjnego ujmujący holistycznie i wielowymiarowo rodzaje zachowań i cechy rozwoju psychospołecznego młodzieży. Opracowany test jest krótki, prosty i możliwy do wykonania w warunkach przychodni (tab. 1).

1. Czy bierzesz pigułki na spadek wagi?

2. Czy rodzice troszczą się o ciebie?

3. Czy nauczyciele interesują się tobą?

4. Czy niekiedy czujesz się źle?

5. Czy jesteś zadowolony ze swego życia?

6. Czy rozmawiasz o zabijaniu?

7. Czy próbowałeś popełnić samobójstwo?

8. Czy próbowałeś bić lub biłeś kogoś?

9. Czy nosisz broń do szkoły?

10. Czy byłeś bity w domu?

11. Czy byłeś molestowany seksualnie?

12. Czy była(e)ś zgwałcona(y)?

13. Czy byłeś dotknięty przemocą?

14. Czy ktoś strzelał do ciebie?

15. Czy miałeś kontakty seksualne, od jakiego wieku?

16. Czy stosowałeś środki zapobiegające ciąży i STD?

17. Czy lekarz rozpoznał u ciebie STD?

18. Czy byłaś w ciąży lub spowodowałeś ciążę?

19. Jak często palisz papierosy?

20. Czy pijesz alkohol?

21. Ile pijesz jednorazowo?

22. Czy używasz marihuany?

23. Czy wąchasz klej?

24. Czy używasz LSD, PCP lub innych psychotropów?

25. Czy używasz kokainy, „crack”?

26. Czy używasz sterydów?

27. Czy wstrzykujesz sobie nielegalne narkotyki?

28. Używam narkotyków, bo jestem zły, smutny.

29. Używam tak dużo, że nie pamiętam ile.

30. Próbowałem przestać.

31. Przez narkotyki musiałem zerwać znajomość.

32. Z tego powodu opuszczałem pracę.

33. Zarzuciłem sport, pracę, naukę.

34. Miałem z tego powodu problemy zdrowotne.

35. Miałem konflikt z prawem.

36. Byłem agresywny pod wpływem narkotyku.

Celem skriningu, oprócz uzyskania danych epidemiologicznych, jest identyfikacja osób obciążonych ryzykiem utraty zdrowia (i wyłączenie osób bez obciążeń) oraz ustalenie, czy interwencja jest potrzebna i w jakim zakresie. W USA i krajach Europy Zachodniej opracowano odpowiednie rekomendacje dla Ośrodków Medycyny Prewencyjnej (APS – Adolescent Preventive Services). W rekomendacjach tych podkreślono potrzebę prowadzenia systematycznego przesiewu pod kątem zaburzeń psychospołecznych i behawioralnych u młodocianych. Przygotowano ankiety sformułowane przystępnie dla ludzi młodych. W staraniach o zapewnienie profesjonalnego przeprowadzenia przesiewu i dokonania właściwej oceny wyników pod kątem zastosowania ich w praktyce – za sprawę podstawową uznano przeprowadzenie edukacji kadry medycznej, psychologów i socjologów. Zalecono tworzenie grup szkoleniowych objętych programem „Edukacja dla Poradni Medycyny Prewencyjnej”. Program przygotowywany dla tych grup ma obejmować dwa zadania: określenie celów i zadań edukacji (Goal & Objects) oraz określenie strategii osiągnięcia celów (tab. 2. a, b).

1) Uzasadnienie utworzenia młodzieżowego Ośrodka Prewencji (APS).

2) Zapewnienie młodzieży dostępu do Ośrodka (co najmniej 1 raz w roku), w tym:

– zapewnienie bezpośredniego kontaktu z lekarzem, pomoc w zrozumieniu specyfiki okresu dojrzewania i zmian zachodzących w ustroju w tej fazie rozwoju,

– zapewnienie dyskrecji, intymności rozmowy,

– wyjaśnienie struktury, celu i wartości wizyty prewencyjnej.

3) Właściwa ocena okresu rozwoju i stanu zdrowia młodocianego pacjenta, uwzględniająca:

– kolejność występujących zmian fizycznych i psychicznych,

– indywidualne różnice w czasie występowania powyższych zmian,

– określenie czynników sprzyjających zdrowemu rozwojowi,

– rozpoznanie choroby, niepełnosprawności, czynników ryzyka rozwoju, stresu dojrzewania.

4) Monitorowanie rozwoju, sposobu żywienia, form aktywności fizycznej oraz podejmowanie planowych działań w razie występowania nieprawidłowości.

5) Identyfikacja czynników środowiskowych mających wpływ na przebieg rozwoju i stan zdrowia młodzieży (w rodzinie, w szkole, w grupach rówieśniczych). Zapewnienie pomocy, działania edukacyjne (w tym: przekonywanie o pozytywnym wpływie utrzymania kontaktów dziecko – rodzice).

6) Zapewnienie rodziców o objęciu młodego pacjenta stałą opieką.

1. Przekonanie nauczycieli o potrzebie istnienia APS,

2. Wykorzystanie wiedzy i doświadczenia starszych nauczycieli,

3. Angażowanie ekspertów do prowadzenia wykładów, ćwiczeń, seminariów, warsztatów i dyskusji,

4. Szkolenie rotacyjne pod kierunkiem specjalistów (pediatry, ginekologa, żywieniowca, psychologa, psychiatry i innych),

5. Zajęcia w różnych ośrodkach nauczania,

6. Stałe dążenie do poprawy jakości materiałów dydaktycznych.

Program ten stanowi równocześnie uzasadnienie podjętej inicjatywy, niezbędne dla uzyskania poparcia odpowiednich władz.

Do programu autorzy dołączają szczegółowe wskazania – kto powinien przejść wspomniane szkolenie i jakie warunki powinny być spełnione, aby program dał się zrealizować, i żeby spełnił oczekiwania projektodawców (tab. 3).

1. Lekarze rodzinni i pediatrzy zatrudnieni w tych ośrodkach powinni być przeszkoleni według programu G&Os (Goal and Objects). Program ten może mieć zastosowanie także w gabinecie lekarza opieki podstawowej.

2. Program szkolenia w Ośrodku Prewencji dla Młodzieży powinien dostarczać:

a) narzędzi do szkolenia ułatwiających lekarzom opanowanie umiejętności rozpoznawania celów i zadań,

b) materiałów klinicznych do indywidualnego szkolenia, między innymi – przykładów standaryzowanego badania przypadków, drukowanych lub zapisanych na nośnikach elektronicznych,

c) materiałów pomocniczych, jak: kwestionariusze, formularze badania lekarskiego, karty rozwoju, postery itp.,

d) podręczników pomocniczych dla nauczycieli, zawierających metodykę i informację o oprzyrządowaniu programu,

3. Standaryzowane materiały do opracowania programu należy przygotować tak, aby umożliwiały one:

a) ocenę procesu wdrażania programu,

b) ocenę jakości nauczania,

c) ocenę zdolności osób szkolących się do opanowania zasad G&Os – na początku i na końcu szkolenia (kursu),

d) dokonywanie analiz.

4. Należy określić rozwojową strategię nauczania, dążąc do poszerzania grupy ekspertów zaangażowanych w szkolenie na temat profilaktyki młodzieżowej. Strategia ta powinna również obejmować:

a) działania ukierunkowane na doskonalenie umiejętności nauczycieli – osób realizujących program szkolenia (lekarzy i profesorów różnych specjalności),

b) bieżącą pomoc i techniczną asystę dla nauczycieli (telefoniczne konsultacje, rozwój interaktywnej sieci komputerowej),

c) współpracę z rozwijającymi odpowiednią aktywność takimi organizacjami, jak: stowarzyszenia lekarzy rodzinnych, stowarzyszenia pediatrów i internistów oraz Towarzystwo Medycyny Młodzieżowej (i inne).

5. Wdrażanie programów dla Ośrodków Kształcenia dla celów prewencji młodzieżowej zależy od zaangażowania środowiska lekarskiego. Powinno ono popierać te programy i działać na rzecz zwiększenia dostępności ośrodków oraz tworzenia nowych placówek.

6. Utworzenie „Task Force” w celu:

a) monitorowania wyników nauczania i ich przedstawiania:

? komitetowi rezydentów (cel: ocena pod kątem wykonania programu edukacji rezydentów),

? kierownikom katedr na uczelniach i profesorom (cel: podnoszenie poziomu nauczania),

b) przyznawania licencji i kredytów dla praktyk lekarskich w Ośrodkach,

c) reagowania na zmiany w sytuacji młodzieży wywołane zmianą warunków środowiskowych,

d) określania potrzeb odnośnie tworzenia nowych ośrodków prewencyjnych dla młodzieży.

W celu pogłębienia wiedzy lekarzy potrzebnej im w pracy na terenie Ośrodków Klinicznej Prewencji dla Młodzieży należy zrealizować wymienione poniżej cele:

Rekomendacje uwzględniają wszystkie drogi służące osiąganiu celów dostępne dla organizacji, grup nauczycielskich i środowisk uczących się, z możliwością egzekwowania wiadomości włącznie. Przedstawiony program prewencji dla młodocianych należy traktować jako wzorcowy, ułatwiający organizację podobnych ośrodków na własnym terenie – z dostosowaniem do lokalnych potrzeb i możliwości (4).