„Zdrowie to skarb największy, z niego płynie radość życia, energia, wiara w siebie, pogoda i zadowolenie. Ono jest bronią dającą nam możliwość owocnej pracy i służby dla najbliższych dla społeczeństwa dla ludzkości”.

Autorem tej – wyczerpującej, wieloaspektowej, wciąż nowoczesnej, uwzględniającej złożoność i wielowymiarowość pojęcia zdrowia – jest wielki polski lekarz, filozof i myśliciel, wieloletni Profesor i Rektor Warszawskiej Akademii Medycznej Marcin Kacprzak (1888-1968).

Myśli zawarte w tej definicji można odnaleźć we wszystkich definicjach zdrowia, pojawiających się później, w tym także w tej najbardziej znanej – „Pełen dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie tylko brak choroby lub ułomności” (Konstytucja WHO, 1948).

Autorzy licznych modyfikacji i opisów pojęcia „zdrowie” mają wspólny cel: wykazanie złożoności uwarunkowań tego pożądanego stanu. Pojawiają się aspekty ekonomiczne, prawne, aksjologiczne, duchowe i inne, a lista nadal pozostaje otwarta.

Ogromne znaczenie dla realizacji działań na rzecz zdrowia ma uznanie iż „(...) korzystanie z najwyższego osiągalnego poziomu zdrowia jest jednym z podstawowych praw każdej istoty ludzkiej” (Konstytucja WHO).

Zdrowie, jako prawo każdego z nas, wyznacza jednoznacznie miejsce działań na jego rzecz w funkcjonowaniu demokratycznego państwa prawnego.

Zawarte w tym numerze „Postępów Nauk Medycznych” artykuły przedstawiają wybrane przykłady zagadnień z zakresu zdrowia publicznego, które są realizowane w Szkole Zdrowia Publicznego CMKP.

W artykule Marii Miller i Janusza Opolskiego przedstawiono charakterystykę zdrowia publicznego jako dziedzinę wiedzy, nauki i praktyki; jej zakres a także zależność zakresu i kierunków badań od sytuacji zdrowotnej społeczeństw. Szczególnie istotne wydają się odniesienia do wskazań Światowej Organizacji Zdrowia. Przedstawiono koncepcje podstawowych funkcji zdrowia publicznego, które – wynikając z szerokiego kontekstu uwarunkowań zdrowia – sprawiają, iż najbardziej charakterystyczną cechą zdrowia publicznego jest jego wielosektorowość i interdyscyplinarność. Autorzy utożsamiają się z opinią, że w zdrowiu publicznym strategią działania i rozwiązywania problemów jest promocja zdrowia a podstawowym narzędziem – epidemiologia.

W kolejnych opracowaniach autorstwa Marii Miller i Anity Gębskiej-Kuczerowskiej przedstawiono epidemiologię jako metodę pomiaru stanu zdrowia zbiorowości; a zatem również metodę umożliwiającą decyzje dotyczące wyboru priorytetów zdrowotnych. Przedstawiono także ocenę sytuacji epidemiologicznej w Polsce i niektórych krajach w zakresie głównych problemów zdrowotnych. Dokonano analizy porównawczej poziomu umieralności w zakresie chorób, które są jej główną przyczyną tj. chorób układu krążenia, chorób nowotworowych i tzw. zewnętrznych przyczyn zgonów, uwzględniając także zmienność sytuacji demograficznej polskiego społeczeństwa, której najbardziej charakterystyczną cechą jest starzenie się.

W większości prezentowanych wskaźników obserwujemy na przestrzeni kilkunastu lat poprawę w zakresie stanu zdrowia populacji Polski. Żyjemy coraz dłużej, starzeje się społeczeństwo a wraz z tym procesem zmienia się struktura chorób przewlekłych, zmniejsza się w strukturze umieralności udział chorób układu krążenia, zwiększa się chorób nowotworowych. Nie wszystkie z nich są charakterystyczne dla wieku podeszłego (rak szyjki macicy, rak piersi, rak płuc). Ze zmianą struktury wieku i rozpowszechnienia chorób przewlekłych narasta problem niepełnosprawności; wzrasta liczba osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji. Zabezpieczeniu społecznemu ryzyka choroby i jej następstw poświęcony jest artykuł Anny Wilmowskiej-Pietruszyńskiej. Oprócz przedstawienia systemu zabezpieczenia ze szczególnym uwzględnieniem roli orzecznictwa lekarskiego i rehabilitacji, omawia się również efekty reform systemu w latach ubiegłych, a także propozycje kolejnych zmian.

W następnym artykule Anny Wilmowskiej-Pietruszyńskiej i Jacka Putza szczegółowo omówiona jest koncepcja ubezpieczeń pielęgnacyjnych jako rozwiązania systemowego potrzeb osób niezdolnych do samodzielnej egzystencji.

W sferze zainteresowań zdrowia publicznego znajdują się także zagadnienia dostępu społeczeństwa do właściwych, w kategoriach jakości i osiągalności, świadczeń zdrowotnych; zorganizowanych w sposób skuteczny i efektywny.

W kolejnych artykułach (Alicja Sobczak i Janusz Opolski) omawiane są świadczenia i ubezpieczenia zdrowotne. Praca wkracza w aktywny nurt dyskutowanych dylematów: zdrowie – dobro publiczne czy też prywatne? Z przyjęcia określonych podstawowych wartości dotyczących postrzegania zdrowia, wynikają szerokie konsekwencje dotyczące m.in. systemu ubezpieczeń i tzw. koszyka świadczeń medycznych.

Systemy organizacyjne służb medycznych w całym świecie ulegają zmianom; obserwuje się ciągły proces wzajemnego ich przenikania się. Pomimo że minęła już moda na „wzorzec z Sévres”, to nadal poszukuje się rozwiązań najlepszych w różnych krajach, możliwych do zastosowania w danym społeczeństwie. Procesy te mają charakter ciągły. Dziś widać także, że minął czas rewolucji w systemach zdrowotnych; tak jak ich obiektywną cechą jest zmienność, tak prakseologicznym wskazaniem jest spokojny namysł i zmiany ewolucyjne. Dlatego też przedstawiono w pracy Marka Saneckiego i Janusza Opolskiego dwa przykłady systemów zdrowia: duński i irlandzki. Model duński nie uległ w ciągu ostatniego ćwierćwiecza poważniejszym zmianom, a obywatele Danii wykazują wysoki poziom zadowolenia z jego funkcjonowania. Natomiast model irlandzki, może być ciekawy nie tylko z powodu wielkiego zainteresowania Irlandią w Polsce, ale dla wielu osób z innego powodu. Bowiem mimo oficjalnie deklarowanych założeń modelu budżetowego, odbiega on zasadniczo od pierwowzoru (tj. rozwiązań brytyjskich), poprzez trwałą symbiozę systemów ubezpieczeń i opieki zdrowotnej i prywatnej; zaawansowaną stratyfikacją podopiecznych a także rozbudowaną współpłatność za świadczenia zdrowotne.

Każdy system świadczeń zdrowotnych posiada pewne charakterystyczne, występujące często wyłącznie w danym kraju – rozwiązania. Takim rozwiązaniem jest np. konstrukcja prawno-organizacyjna: samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej. Konstrukcja uważana kiedyś za ważny element reformowania, dziś często oceniana jako niedostosowana do aktualnych realiów społeczno-ekonomicznych. Najczęściej uważa się, że samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej są źle zarządzane, a ich efektywność bardzo niska. Analizie wybranych wskaźników finansowych dla oceny efektywności gospodarowania samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej poświęcona jest praca Alicji Sobczak. Wykonano badanie 1555 podmiotów w oparciu o wyliczenia i analizę wyniku finansowego brutto oraz wskaźników: zyskowności netto, zyskowności działalności operacyjnej oraz relacji kosztów działalności operacyjnej do przychodów ze sprzedaży. Niespotykana dotychczas tak szeroka analiza porównawcza weryfikuje tezę o zróżnicowanej efektywności finansowej, pokazując jednocześnie szczegółowe sytuacje w poszczególnych kategoriach zakładów.

Bardzo ważnym elementem warunkującym zdrowie jest bezpieczeństwo żywności, w tym także żywności uzyskanej metodami inżynierii genetycznej. Żywność GMO jest obecnie przedmiotem prawdziwej debaty społecznej, co jest efektem – z jednej strony upowszechnienia się upraw GMO i ich komercjalizacja, a z drugiej obawy o ryzyko, jakie niesie za sobą upowszechnianie stosowania technik inżynierii genetycznej w tak wrażliwym dla zdrowia człowieka obszarze. W artykule Iwony Wrześniewskiej-Wal omówiono prawne aspekty wprowadzania do obrotu żywności genetycznie zmodyfikowanej w kontekście bezpieczeństwa konsumentów.

Przepisy określające kształcenie podyplomowe lekarzy wprowadziły obowiązek odbycia kursu specjalizacyjnego w zakresie zdrowia publicznego dla lekarzy specjalizujących się w dziedzinach klinicznych. W Szkole Zdrowia Publicznego CMKP współtworzono jednolity program tego kursu; w CMKP organizowano pierwsze zajęcia; Szkoła Zdrowia Publicznego jest największą jednostkową bazą szkoleniową. W artykule Janusza Opolskiego i wsp. przedstawiono dokonaną przez słuchaczy – lekarzy specjalizujących się w różnych dziedzinach medycyny – ocenę kursu w zakresie zdrowia publicznego: programu, organizacji i wykładowców.

Od zarania dziejów; od czasu zaistnienia w świadomości ludzi ograniczeń biologicznych ich bytu, liczne czynniki skracające życie, czy niosące cierpienie i zagrożenie zdrowia, wywoływały namysł i refleksję a także działania ukierunkowane na zapobieganie chorobom i utrzymanie zdrowia. Zakres tych działań wynikał z aktualnego stanu wiedzy, sposobu pojmowania i wyjaśnienia środowiska bytu człowieka a także różnych koncepcji organizacji życia społecznego.

Miejsce zdrowia publicznego w działaniach na rzecz zdrowia najlepiej oddaje stwierdzenie dr C. Everetta Koopa: Opieka medyczna ma życiowe znaczenie dla nas wszystkich – od czasu do czasu. Zdrowie publiczne ma takie znaczenie – zawsze.

Dr med. Janusz Opolski,

Prof. dr hab. med. Maria Miller