Odleżyna jest to uszkodzenie skóry i tkanek głębiej leżących, która powstała pod wpływem ucisku (1, 2, 3, 4).

Odleżyny należą do trudno gojących się ran przewlekłych. Stanowią poważny problem dla osób sprawujących opiekę nad chorymi w podeszłym wieku. Około 70% odleżyn występuje u osób w wieku powyżej 65 roku życia (1, 2). Osoby te są bardziej narażone na powstanie odleżyn ze względu na zmiany w skórze, które są związane z wiekiem. Skóra staje się cieńsza i sucha. Osłabiona jest proliferacja naskórka. Zmniejszone jest odczuwanie bólu i osłabiona jest reakcja zapalna. To wszystko powoduje, że skóra staje się wrażliwa na uszkodzenie. Odleżyny są odpowiedzialne za zwiększoną chorobowość, śmiertelność i znacznie podnoszą koszty leczenia (1, 5).

Nadmierny długotrwały ucisk na tkanki spowodowany brakiem zmiany pozycji ciała, tarcie, rozciąganie tkanek podczas niewłaściwego zmiany ułożenia.

Główną rolę w powstawaniu odleżyn przypisuje się działaniu sił mechanicznych. Siły statyczne – długotrwały i jednostajny nacisk powierzchniowy, powodujący miejscowe niedokrwienie i martwicę tkanek.

Siły dynamiczne – są to siły powstające najczęściej w trakcie zmiany pozycji ciała i wykonywania zabiegów pielęgnacyjnych. Krótkotrwały ucisk np. podczas sadzania pacjenta na wózku inwalidzkim.

Boczne siły ścinające – następuje przesunięcie płaszczyzn tkanek względem kości i struktur podporowych i zamknięcie naczyń włosowatych – w ten sposób dochodzi do zaburzenia mikrokrążenia.

Siły tarcia – przesuwanie tkanek względem podłoża np. podczas ciągnięcia pacjenta po prześcieradle zamiast podniesienia go do góry.

Uraz – uszkodzenie tkanek wywołane stłuczeniem,do którego doszło podczas upadku.

Zły stan higieniczny skóry. Nietrzymanie moczu i stolca.

Dodatkowy wpływ czynników wewnętrznych nasila i przyspiesza rozwój odleżyny (2, 3, 4, 5, 6).

Unieruchomienie, ograniczenie poruszania się. Zaburzenia neurologiczne – zaburzenia czucia, niedowłady. Porażenia. Choroby takie jak miażdżyca, cukrzyca. Niewydolność krążenia z obrzękami. Nietrzymanie moczu i stolca. Niedożywienie. Długotrwałe stosowanie sterydów (2, 3, 4, 5, 6, 7).

Miejsca najbardziej narażone na powstawanie odleżyn to: okolica potyliczna; okolica łopatek, pośladków i kości krzyżowej oraz kości ogonowej; okolice guzów kulszowych; łokcie; pięty; uszy.

W przypadku długotrwałego leżenia na boku: okolice kości biodrowej, kości ramiennej, kości udowej po stronie bocznej oraz kostki.

Na wymienione miejsca należy zwrócić szczególną uwagę przy pielęgnacji pacjentów zagrożonych powstawaniem odleżyn (1, 6, 7).

Jak ograniczyć ryzyko powstania odleżyny?

Opracowano standardy postępowania dla efektywnego kierowania procesem zapobiegania i leczenia odleżyn – (NPUAP) National Pressure Ulcer Advisory Panel -Pressure Ulcer Prevention Points w USA (3) i (EPUAP) European Pressure Ulcer Advisory Panel w Europie (4). Ocena czynników ryzyka rozwoju odleżyn

1. Czynnikem ryzyka powstania odleżyny jest długotrwałe unieruchomienie pacjenta w łóżku lub w fotelu.

2. Proces identyfikacji osób najbardziej zagrożonych odleżynami ułatwiają punktowe skale oceny ryzyka ich rozwoju np. Skala Doren – Norton, skala Braden.

3. Ustalenie poszczególnych czynników ryzyka w postaci chorób neurologicznych czy metabolicznych, nietrzymania moczu, kału, zaburzenia świadomości i niedożywienie.

1. Ocena skóry codziennie z poszukiwaniem ewentualnych oznak ich uszkodzenia.

2. Higiena ciała. Skóra powinna być myta ciepłą wodą z użyciem delikatnych środków czyszczących, które nie będą jej wysuszały, po umyciu skórę należy delikatnie osuszyć tak, aby jej zbyt mocno nie trzeć. Po umyciu skóry trzeba stosować środki zwiększające jej elastyczność.

3. Omijając wyniosłości kostne należy skórę delikatnie nacierać, oklepywać, unikając nadmiernego masowania i mocnego tarcia. Chronić skórę przed uderzeniami i skaleczeniami.

4. Unikanie wilgoci – wilgotną bieliznę lub pościel trzeba zamieniać na suchą. Prześcieradło powinno być miękkie i niezbyt mocno naciągnięte.

5. W przypadku nietrzymania moczu lub kału konieczne jest zwrócenie uwagi na stałe utrzymanie czystości. Zabezpieczając materac przed zabrudzeniami należy stosować tylko materiały półprzepuszczalne. W koniecznych przypadkach należy stosować cewniki i pampersy.

6. Podczas przenoszenia i przesuwania pacjenta należy zabezpieczyć jego ciało przed urazami z wykorzystaniem łatwoślizgu i podnośnika.

7. Prowadzenie systematycznie zabiegów fizykoterapeutycznych, w tym ćwiczeń ruchowych dla utrzymania prawidłowego zakresu ruchomości w stawach.

8. Zapewnienie dobrego stanu odżywienia z dostarczeniem należytej ilości kalorii, białka – 0,8 g/kg/dobę, mikroelementów i witamin.

9. Leczenie schorzeń towarzyszących – cukrzycy, niewydolności krążenia, niedokrwistości, schorzeń reumatycznych, miażdżycy, obrzęków.

1. Codzienna rehabilitacja ruchowa jest najskuteczniejszą metodą zapobiegania odleżynie. Pacjent musi mieć zapewniony zmienny ucisk, osiąga się to przez zmiany ułożenia ciała co 1-2 godziny. Przy zmianie pozycji chorego należy pamiętać o przygotowaniu poduszek, które służą za podpórki.

2. Uniesienie głowy i klatki piersiowej nie powinno być wyższe niż o 30 stopni i na okres tak krótki, jak tylko jest to możliwe.

3. Miejsca najbardziej narażone powinny spoczywać na miękkim podłożu (materac ciśnieniowo-zmienny).

4. Pacjent w pozycji siedzącej – osoba taka powinna poruszać się co 15 minut i zmieniać pozycję przynajmniej co godzinę.

5. Ciało pacjenta należy odciążać zawsze równomiernie na jak największej powierzchni. Wykorzystuje się materace lub poduszki stałociśnieniowe i zmiennociśnieniowe.

6. W celu ochrony pięt należy unieść stopy i podudzie do góry, podpierając podudzie na dużej powierzchni. Nie należy stosować okrągłych kołek gumowych lub kołek wykonanych z ligniny. Miejscowo znosi się ucisk, lecz powoduje na krawędzi trwały ucisk. Poduszki żelowe chronią wystające punkty kostne przed uciskiem.

7. „Ślizgi” – śliskie pokrowce ułatwiają przesuwanie pacjenta i skutecznie redukują powstawanie uszkodzeń mechanicznych skóry.

1. Opracowanie programu szkolenia mającego na celu zapobieganie powstawania odleżyn.

2. Program szkolenia powinien zawierać informacje na temat:

a. etiologii i czynników ryzyka powstawania odleżyn,

b. sposobu oceny skóry,

c. opracowania sposobów zmniejszających ucisk tkanek,

d. indywidualnego programu ochrony skóry,

e. demonstracji sposobów przenoszenia pacjenta,

f. prawidłowej dokumentacji.

Polecane są dwa etapy postępowania terapeutycznego u pacjentów z odleżynami (7).

To ocena stanu odleżyny, zebranie dokładnego wywiadu i badanie umożliwiające ocenę potrzeb. Jakie powinny być spełnione, aby odleżyna mogła się prawidłowo goić?

Z wykorzystaniem skal stosowanych w klasyfikacji odleżyn (skala Torrancea)

1. stopień – zaczerwienienie skóry blednące pod wpływem ucisku, zachowane mikrokrążenie, zachowana ciągłość naskórka. Profilaktyka – Należy jak najszybciej odciążyć miejsca uciśnięte, dbać o skórę i dokładnie obserwować, czy nie powstają kolejne zmiany. Zastosować można błony poliuretanowe.

2. stopień – zaczerwienienie nieblednące, przebarwienie i ocieplenie skóry o charakterze zapalenia, obrzęk, możliwa obecność pęcherzy i nadżerek. Profilaktyka – należy zminimalizować ucisk w miejscu i okolicy uszkodzenia z zastosowaniem opatrunku, np. hydrokoloidowego.

3. stopień – ubytek skóry pełnej grubości. Leczenie – oczyszczenie rany i zastosowanie opatrunku hydrokoloidowego lub hydrożelowego.

4. stopień – uszkodzenie skóry, tkanki podskórnej, do powięzi. Leczenie – usunięcie martwych tkanek po oczyszczeniu rany, opatrunki w ranach głębokich poliuretany w postaci gąbek, alginiany hydrokolidy.

5. stopień – głębokie uszkodzenie przekraczające powięź do mięśni, stawów i ścięgien. Leczenie – jak wyżej.

Działanie skierowane na usuwanie czynników wewnętrznych:

1. Należyte leczenie żywieniowe i leczenie schorzeń towarzyszących.

2. Działania terapeutyczne prowadzone miejscowo z oczyszczaniem rany z tkanek martwiczych, zastosowanie opatrunków aktywnych nowej generacji z zasadą dostosowania opatrunku do potrzeb rany na danym etapie jej gojenia.

Odleżyna stanowi złożoną, przewlekłą, trudno gojącą się ranę. Jak dotąd, nie opracowano „złotego standardu” dla zapobiegania i gojenia rany.

Strategia zapobiegania obejmuje: poznanie czynników ryzyka rozwoju odleżyny, ocenę stopnia niedożywienia pacjenta, zapobieganie ucisku tkanek i pielęgnację skóry.

Głównymi elementami w leczeniu odleżyny są: zmniejszanie ucisku tkanek, zapobieganie urazom i zranieniom oraz stworzenie optymalnych warunków dla procesu gojenia rany oraz wyrównanie niedoborów żywieniowych.