Reakcja organizmu na pojawiający się czynnik uszkadzający struktury tkankowe lub narządowe przejawia się jako odczyn zapalny. Jest on wyrazem swoistej ukierunkowanej oraz wzmożonej odpowiedzi biochemicznej, hematologicznej i immunologicznej na poziomie lokalnym lub ogólnoustrojowym. Umiarkowany odczyn zapalny jest niezwykle korzystny dla ustroju, prowadzi bowiem do usuwania produktów martwiczych, do hamowania krwawienia powstałego podczas urazu czy też wydalania wraz z wysiękiem endo- i egzotoksyn. Pojęcie ostrej fazy wprowadzili Abernethy i Avery w 1941 r. (1) opisując właściwości osocza gorączkującego chorego, w którym stwierdzono występowanie białka C-reaktywnego. Miller i wsp. (2) w 1951 r. wykazali, że głównym miejscem syntezy białek ostrej fazy (BOF) jest wątroba. Ich synteza zachodzi jako odpowiedź na zaburzenia homeostazy wywołanej przez ostre stany zapalne, zakażenia bakteryjne, nowotwory czy też choroby autoimmunizacyjne. BOF ograniczają rozprzestrzenianie się procesu zapalnego i usuwają jego skutki. Ich priorytetowym działaniem jest przywracanie homeostazy organizmu poprzez aktywację układu dopełniacza, reakcję nieswoistą związaną z opsonizacją i aglutynacją, ograniczaniem uszkodzeń tkanek powodowanych przez bakterie oraz enzymy lizosomalne z komórek fagocytujących oraz wzmożoną aktywność chemotaktyczną (ryc. 1). Wpływają one nie tylko na działanie układu immunologicznego, ale także na wydzielanie niektórych hormonów np. glikosterydy, ACTH (3).

Główne cytokiny odpowiedzialne za indukcję syntezy BOF to interleukina-6 (IL-6), interleukina-1 (IL-1) TNF-α i TNF-β. IL6 wpływa na fosforylację czynnika transkrypcyjnego NF-IL6, który w wyniku modyfikacji transportowany jest do jądra komórkowego, gdzie następnie aktywuje transkrypcję genów dla BOF. IL-1 oraz TNF fosforylują inhibitor czynnika transkrypcyjnego NF_kB, powodując uwalnianie NFκB i aktywację genów w jądrze komorowym. Leukocyty, monocyty i makrofagi wytwarzają mediatory ostrej fazy, które stymulują hepatocyty do syntezy BOF (4). Najsilniejszym aktywatorem BOF jest IL-6, natomiast IL-1 i TNF stymulują fibroblasty, komórki endotelium, keratynocyty do syntezy IL-6 i dodatkowo wzmacniają jej biologiczną aktywność.

Białka ostrej fazy to heterogenna grupa białek, różniąca się właściwościami fizykochemicznymi, stężeniem w osoczu, funkcjami biologicznymi i dynamiką zmiany stężeń w przebiegu zapalenia. Dlatego też spotykamy różne podziały BOF (5-8).

Jedna z klasyfikacji BOF wyróżnia:

– białka pozytywne, których stężenie wzrasta co najmniej o 25%. Do tej grupy należy większość BOF;

– białka negatywne, których stężenie maleje o około 30%. Są to m.in. transferyna, prealbumina, albumina i inter-α-antytrypsyna, α₁-lipoproteina;

– białka ostrej fazy obojętne, do których zaliczana jest α₂-makroglobulina, protrombina, surowiczy amyloid P. Ich stężenie zmienia się jedynie nieznacznie.

W innej klasyfikacji pod uwagę bierze się stopień wzrostu stężenia:

– grupa białek, których stężenie mo-że wzrosnąć 100-1000-krotnie to białko C-reaktywne, surowiczy składnik amyloidu A;

– białka, których stężenie wzrasta o około 50%: ceruloplazmina, składowe dopełniacza C3 i C4, α₁-inhibitor proteinaz, α₂-antyplazmina, C1-inaktywator;

– białka, których stężenie wzrasta 2-3 krotnie: α₁-antychymotrypsyna, α₁-kwaśna glikoproteina, haptoglobina, α₁-antytrypsyna, ferrytyna, fibrynogen.

Ze względu na kinetykę zmian wyróżnić możemy 2 grupy:

– białka I rzutu, których stężenie wzrasta najwcześniej, po 6-8 h od momentu zadziałania bodźca inicjującego reakcję ostrej fazy. Najwyższe wartości osiąga po 24-48 h i w ciągu kilkunastu godzin ulega normalizacji. Są to białko CRP, α₁-antychymotrypsyna oraz surowiczy składnik amyloidu A;

– białka II rzutu, wzrost ich stężenia następuje po 24-48 h, szczyt przypada na 72 h, eliminowane są po kilku lub kilkunastu dniach i dopiero po tym czasie ich stężenia normalizują się. Do tej grupy zalicza się pozostałe białka (nie wymienione w grupie I).

Stężenie białek ujemnych obniża się w reakcji zapalnej z powodu zwiększonego katabolizmu i mniejszej syntezy w wątrobie. W bardzo wczesnym stadium reakcji zapalnej na skutek zwiększonej przepuszczalności naczyń oraz zwiększonego katabolizmu, przejściowo dochodzi do obniżenia niektórych dodatnich BOF np. składowych dotleniacza, inhibitorów proteaz czy haptoglobiny (7, 9, 10).

W warunkach in vivo aktywacja BOF uwarunkowana jest wzajemnymi oddziaływaniami sieci cytokin. Złożoność tej odpowiedzi warunkuje odmienne wzorce w indukcji ostrej fazy. Osobnym zagadnieniem jest glikozylacja BOF oraz zmiany jej profilu. Wiadomo, że nawet niewielka modyfikacja białka, jakim jest dołączenie łańcucha cukrowego zmienia w istotny sposób jego punkt elektryczny, rozpuszczalność, aktywność biologiczną czy też antygenowość. Większość białek ostrej fazy z wyjątkiem CRP, albuminy i surowiczego składnika amyloidu A to glikoproteiny syntetyzowane przez wątrobę. Glikozylacja BOF zachodzi w siateczce endoplazmatycznej hepatocytów. Powstają one na skutek kowalencyjnego połączenia jednej lub kilku reszt węglowodanowych, tworzących rozgałęzione łańcuchy do grupy amidowej asparaginy. Boczne łańcuchy węglowodanowe glikoprotein połączone są wiązaniem N-glikozydowym (N-acetyloglukozaminy) z asparaginą łańcucha polipeptydowego. Inne możliwości to O-glikozydowe wiązanie galaktozy z 5-hydroksylizyną lub wiązanie O-glikozydowym GlcNAc z seryną lub treoniną (11). Wszystkie złożone oligosacharydy zawierają identyczny rdzeń utworzony z dwóch reszt N-acetyloglukozoaminy i z trzech reszt mannozy oraz dwa, trzy lub cztery łańcuchy boczne, nazwane „antenami”. Anteny te zbudowane są głównie z N-acetyloglukozoaminy, galaktozy i galaktozoaminy. Różnica w strukturze łańcuchów cukrowych określana jest pojęciem mikroheterogenności, która obejmuje formę główną i formę poboczną. Mikroheterogenność główna dotyczy różnorodności struktur antenarnych, poboczna natomiast różnic ilościowych kwasu sjalowego i fukozy. W przebiegu stanów zapalnych obserwuje się zaburzenie proporcji występujących fizjologicznie wariantów, często pojawiają się inne o zupełnie zmienionej reakcji z daną lektyną.

α1-kwaśna glikoproteina (AGP) jest najbardziej znanym przedstawicielem tej grupy. Badania Bierhuizena i wsp. (12) przeprowadzone z zastosowaniem chromatografii powinowactwa z lektyną – konkanawaliną A (ConA) wykazały obecność trzech frakcji AGP w surowicy. Glikoproteiny AGP-A nie wiązały się do ConA i zawierały mniej więcej równe ilości troj- i czteroantenarnych łańcuchów węglowodanowych. Natomiast frakcje AGP-B i AGP-C zawierały odpowiednio jeden lub dwa łańcuchy dwuantenarne i zbliżone ilości łańcuchów trój- i czteroantenarnych, dołączonych do pozostałych cząsteczek asparaginy łańcucha polipeptydowego. Całkowita masa cząsteczkowa AGP wynosi około 41 000, w tym 45% stanowią węglowodanowe łańcuchy boczne. Przy zastosowaniu immunoelekroforezy powinowactwa z ConA wykrywa się cztery warianty glikozylacji AGP:

1. Wariant 0 – glikoproteiny nie reagujące z ConA, posiadające wyłącznie trój- lub czteroantenarne łańcuchy węglowodanowe, dołączone do łańcucha polipeptydowego.

2. Wariant 1 – to glikoproteiny słabo reagujące z ConA, posiadające 1 łańcuch dwuantenarny.

3. Wariant 2, glikoproteiny reagujące z ConA, posiadające 2 dwuantenarne łańcuchy.

4. Dodatkowo wariant 3 – AGP, który silnie reaguje z ConA, pojawiający się w przebiegu zapaleń ostrych (wykrywany tylko przy zastosowaniu immunoelekroforezy powinowactwa z ConA).

Proporcje składowych mające różne struktury antenowe w stanach patologicznych ulegają charakterystycznym zmianom (13). Przewlekłe stany zapalne (zakażenia bakteryjne, zapalenie wątroby, reumatoidalne zapalenie stawów, zesztywniające zapalenie stawów i inne) prowadzą do zwiększonej syntezy wariantu 1. Ostre zapalenia np. zapalenie trzustki, ostre infekcje bakteryjne, zawał serca czy też uraz prowadzą do zwiększonej syntezy ConA reaktywnych form AGP. W przebiegu tocznia rumieniowatego układowego oznaczanie profilu glikozylacji BOF pomaga różnicować zaostrzenie choroby (wskaźnik AGP-RC jest prawidłowy i wynosi 1,28 ± 0,25) od wystąpienia wtórnych zakażeń bakteryjnych (wskaźnik jest znacznie podwyższony RC < 1,53) (ryc. 2). Profil glikozylacji BOF może być również wykorzystywany do diagnostyki różnicowej chorób reumatycznych; zapalenie wielomięśniowe a polimialgia reumatyczna (PM): obniżone wartości AGP-RC i ACT-RC w PM oraz podwyższone AGP-RC i ACT-RC w przebiegu zapalenia wielomięśniowego oraz do oceny aktywności choroby w sarkoidozie, w aktywnym zapaleniu zauważono wyraźne obniżenie współczynników AGP-RC i ACT-RC przy prawidłowym CRP (14, 15).

Natomiast zmiany glikozylacji łańcuchów bocznych α₁-antytrypsyny (AT) (posiada ona trzy boczne łańcuchy węglowodanowe dołączone do cząsteczek asparaginy Asn43, Asn86 i Asn 247 łańcucha polipeptydowego) mogą odgrywać ważną rolę w powstawaniu kompleksów białka z IgA. Kompleksy Iga-AT powstają na skutek kowalencyjnego łączenia jednej cząsteczki immunoglobuliny A z jedną cząsteczką AT. W wyniku powstawania kompleksów IgA-AT zmniejsza się stężenie wolnej AT, pełniącej rolę inhibitora proteaz. Stwierdzono, że mikroheterogenność AT może odgrywać ważną rolę w tworzeniu kompleksów u chorych na reumatoidalne zapalenie stawów w sposób zależny od aktywności choroby (16).

Szczególne znaczenie wśród BOF zajmuje białko C-reaktywne (CRP – C-reactive protein), będące najczęściej oznaczanym wskaźnikiem stanu zapalnego. CRP po raz pierwszy zostało opisane w 1930 r. Millet i Francis (17) badali reakcje serologiczne różnych ekstraktów pneumokoków pochodzących od pacjentów z rozpoznanym oraz leczonym zapaleniem płuc. Stwierdzili, że pewna frakcja somatycznych polisacharydów (nazwana przez nich frakcją C), ulegała precypitacji podczas reakcji z surowicą pacjentów w ostrej fazie schorzenia. C-reaktywna substancja okazała się być białkiem, wykazującym właściwości antygenowe. CRP jest syntetyzowane głównie przez hepatocyty, jego ekspresję stwierdza się również w monocytach i limfocytach, wykazują ją także makrofagi i komórki mięśni gładkich w obrębie blaszki miażdżycowej (18). CRP należy do rodziny pentadekstryn. Cząsteczka białka składa się z pięciu identycznych niekowalencyjnie połączonych podjednostek z zachowaniem cyklicznej symetrii pentamerycznej (jest to tzw. konfiguracja dyskoidalna) (19). Masa cząsteczkowa CRP wynosi około 120 kDa, zaś punkt izoelektryczny 4,82. Podjednostki CRP mają zwykle kształt kulisty, tworząc pierścień zbliżony kształtem do pięciokąta o boku 10 nm. Łańcuch elementarny polipeptydu jest zbudowany ze 187 aminokwasów z pojedynczym mostkiem dwusiarczkowym utworzonym przez reszty cysteiny w pozycjach 37 i 78. Na końcu aminowym łańcucha podstawowego znajduje się reszta kwasu pirolidynokarboksylowego, natomiast na końcu karboksylowym reszta proliny (20). W obecności jonów wapnia każda z podjednostek CRP ma zdolność łączenia się z ligandami o charakterze: fosfolipidów, polikationów, polianionów, lipofosfoglikanów (21). Jest to możliwe dzięki zaistnieniu wiązania wodorowego, powstającego między resztą kwasu glutaminowego i zasadową resztą choliny. CRP tworząc kompleksy z organellami komórkowymi lub ich fragmentami zawierającymi te ligandy wiąże się z polisacharydami otoczek drobnoustrojów, ze składnikami wewnątrzkomórkowymi oraz związkami kationowymi, co inicjuje klasyczną drogę aktywacji układu dopełniacza, nasila opsonizację i fagocytozę (22). Taka właściwość CRP pozwala na sprawowanie jego głównej biologicznej funkcji, jaką jest zdolność do rozpoznawania drobnoustroju oraz uszkodzonych komórek gospodarza i pośredniczenia w procesie ich eliminacji przez aktywację układu dopełniacza oraz komórek żernych. Białko C-reaktywne, wiąże się z komórką ulegającą apoptozie, rozpoczyna indukcję aktywacji dopełniacza drogą klasyczną, z opsonizowanych komórek uwalnia się wiele cząsteczek chemotaktycznych. Działa dodatkowo jako opsonina, reagując z receptorem Fc na komórkach fagocytujących, co wzmacnia fagocytozę komórek ulegających apoptozie. CRP ma zdolność wiązania się z błonami i wieloma składnikami jądra komórkowego komórek nekrotycznych, takich jak histony, małe jądrowe nukleoproteidy. Przeprowadzone obserwacje kliniczne wykazały, że CRP jest najlepszym wskaźnikiem aktywności procesu zapalnego w wielu chorobach reumatycznych. Wyjątkiem jest toczeń rumieniowaty układowy (23, 24). Fakt, że u chorych na toczeń rumieniowaty układowy stężenie CPR jest małe, może przyczyniać się do dłuższego usuwania produktów apoptozy, a tym samym do autoimmunizacji. Niektóre doniesienia (25, 26) sugerują, że przyczyną małego stężenia CRP u chorych na toczeń rumieniowaty nawet w czynnym okresie choroby może być występowanie przeciwciał anty-CRP. Jako pierwsi opisali je już w 1985 r. Robey i wsp. (27) u jednego z ośmiu pacjentów z toczniem rumieniowatym. W 1995 r. Bell i wsp. (28) wykazali znaczną częstość występowania przeciwciał, w większości w klasie IgG, przeciwko CRP u pacjentów cierpiących na Toxic Oil Syndrome, a następnie opublikowali dane wskazujące na występowanie autoprzeciwciał przeciwko CRP w toczniu rumieniowatym układowym (78%). Późniejsze publikacje innych autorów (29, 30, 31) wykazały brak korelacji między występowaniem autoprzeciwciał przeciwko CRP a surowiczym stężeniem białka C-reaktywnego, oznaczonego metodą wysokiej czułości, a więc nie potwierdzają takiego związku. Wynikałoby z tego zatem, że przeciwciała anty-CRP przypuszczalnie nie odpowiadają za małe stężenia surowiczego białka C-reaktywnego u chorych na toczeń rumieniowaty układowy. Być może zatem nieadekwatnie małe stężenie CRP przy istniejącym stanie zapalnym u tych chorych jest rezultatem polimorfizmu pojedynczego nukleotydu w genach promotorowych CRP (32, 33).

Stężenie CRP w surowicy zdrowych osób wynosi 0,5-5 mg/l i może wzrosnąć nawet kilkaset do tysiąca razy podczas odczynu zapalnego. Stężenie białka CRP znacznie wyprzedza wystąpienie przyspieszonego odczynu Biernackiego niezależnie od etiologii schorzenia (CRP wzrasta już po 6-8 godzinach, niekiedy nawet po ok. 2 godzinach). Również w odróżnieniu od OB, wartość CRP normalizuje się po kilkunastu godzinach po eliminacji czynnika stymulującego zapalenie, jednocześnie wskazując na zahamowanie zmian zapalnych.

Białko C-reaktywne może służyć jako wskaźnik rozróżniający zakażenia bakteryjne od wirusowych. Stężenie CRP powyżej 100 mg/l sugeruje raczej wystąpienie zakażenia bakteryjnego lub grzybiczego niż infekcji wirusowej. Duże stężenie tego białka obserwuje się w zakażeniach bakteriami Gram-ujemnymi. Wartości trójcyfrowe występują w wielu nowotworach, takich jak: rak piersi, płuc, jajnika, przełyku. W tym przypadku jednak stężenie CRP nie powraca tak szybko jak w stanach zapalnych do wartości prawidłowych, a w razie progresji choroby jego stężenie znacznie wzrasta. Wysokie stężenia CRP we krwi pępowinowej sugerują zakażenie wewnątrzmaciczne. Wysokie stężenia białka spotyka się również w procesach odrzucania przeszczepów. Bardzo wysokie CRP pow. 500 mg/l stwierdza się po dużych urazach, ciężkich operacjach i w sepsie.

CRP uznawane jest jako samodzielny czynnik prognostyczny w alkoholowych uszkodzeniach wątroby. Jest również ważnym wskaźnikiem diagnostycznym i prognostycznym w przebiegu ostrego zapalenia trzustki. Dziesięciokrotny wzrost stężenia białka świadczyć może o martwiczych zmianach w trzustce związanych z ciężkim przebiegiem ostrego zapalenia trzustki i dużą śmiertelnością. Lankisch i wsp. (34) stwierdzili, że 10-krotny wzrost stężenia CRP utrzymujący się przez 72 h występuje u pacjentów, u których rozwinęła się niewydolność wielonarządowa w przebiegu ostrego zapalenia trzustki o etiologii alkoholowej (34).

CRP odgrywa również istotną rolę w różnicowaniu bakteryjnego, ropnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych z czułością do 91%. Soetiono i wsp. (35) stwierdzili występowanie CRP w płynie mózgowo-rdzeniowym u 90% niemowląt i dzieci z klinicznie i bakteriologicznie rozpoznanym ropnym zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych, jednocześnie nie wykryli obecności tego białka u pacjentów z limfocytarnym zapaleniem opon o etiologii wirusowej. U pacjentów z bakteryjnym zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych i towarzyszącymi mu zmianami neurologicznymi zmniejszenie stężenia CRP oznacza powrót do zdrowia. Wydaje się zatem, że normalizacja wartości CRP w surowicy jest dobrym wskaźnikiem decyzyjnym zakończenia terapii antybiotykowej (36).

W wielu badaniach klinicznych wykazano, że CRP jest niezależnym czynnikiem powikłań sercowo-naczyniowych zarówno u osób zdrowych, jak i u chorych. Zwiększone stężenie CRP to także niezależny czynnik ryzyka zawału mięśnia sercowego, szczególnie u pacjentów z niestabilną dławicą piersiową po wcześniejszym przebytym zawale. Podczas 6-miesięcznej obserwacji chorych z niestabilną dławicą piersiową leczonych inwazyjnie, wysokie stężenia CRP wraz z dużym stężeniem troponiny wiązały się z ryzykiem zgonu lub zawału i stanowiły niezależne markery niekorzystnego przebiegu choroby (37). Pacjenci z najwyższymi stężeniami CRP byli prawie trzykrotnie bardziej narażeni na wystąpienie zawału niż ci z niskimi stężeniami, gdy dodatkowo ryzyko skorelowano z podwyższonym stężeniem cholesterolu, wskaźnik ryzyka wzrósł do pięciu (38). Białko hsCRP (high sensivity, wysokiej czułości) jest uznanym markerem stanu zapalnego, charakteryzującego proces miażdżycowy w jego wczesnych etapach. Zgodnie z tymi wytycznymi, oznaczenia hsCRP mają służyć do oceny ryzyka u osób wolnych od objawów chorób sercowo-naczyniowych oraz u chorych ze stabilną dławicą piersiową, CRP jest rekomendowane jako wskaźnik ryzyka sercowo-naczyniowego przez Centers for Disease Control and Prevention i American Heart Association. Przy interpretacji wyników stosuje się następujące wartości decyzyjne hsCRP poniżej 1,0 mg/l łączy się z niskim ryzykiem wartości od 1,0 mg/l do 3 mg/l to średnie ryzyko, podczas gdy stężenie hsCRP powyżej 3 mg/l wskazuje na wysokie ryzyko zawału. Oznaczenie hsCRP należy wykonać dwukrotnie, w odstępie dwóch tygodni i interpretować średnią z dwóch uzyskanych wyników. CRP pośrednio uczestniczy we wszystkich etapach tworzenia, przebudowy i destrukcji blaszki miażdżycowej (39). Nasila ekspresję cząstek adhezyjnych na powierzchni śródbłonka, syntezę białka chemotaktycznego dla monocytów, endoteliny-1 oraz aktywatora inhibitora plazminogenu-1. Dodatkowo zmniejsza biodostępność tlenku azotu, zwiększa wychwyt cząstek cholesterolu o niskiej gęstości przez makrofagi. CRP najprawdopodobniej odkłada się w tętnicach wieńcowych jeszcze przed pojawieniem się w ścianie tętniczej monocytów (a więc już we wczesnej fazie miażdżycy), albo w postaci natywnej lub związanej z lipoproteidami. Miejsca jego występowania stanowią komórki piankowate oraz warstwy – włóknisto-sprężysta i włóknisto-mięśniowa błony wewnętrznej naczynia (40). Natomiast występowanie CRP w sąsiedztwie komórek piankowatych może być następstwem toczącego się procesu opsonizacji lipidów w ścianie tętnic przez CRP, wytwarzanego w wątrobie i/lub syntetyzowanego in situ przez monocyty/makrofagi/komórki mięśni gładkich tętnic wieńcowych (41, 42).

W 2010 r. w opublikowana została praca (43), w której celem badania było sprawdzenie czy CRP jest użytecznym czynnikiem prognostycznym dla powikłań naczyniowych oraz czy CRP jest rzeczywistym mediatorem chorób naczyniowych. Ponieważ CRP wiąże się z LDL i jest obecne w blaszce miażdżycowej, dlatego ciągle stawia się hipotezę, że CRP może przyczyniać się do choroby wieńcowej serca. Brano pod uwagę tzw. współczynniki ryzyka (risk ratio – RR) i po uwzględnieniu poprawki na płeć i wiek stwierdzono, że trzykrotnie zwiększone stężenie CRP wiązało się z większym ryzykiem: choroby wieńcowej (RR 1,63), zawału serca zakończonego zgonem (RR 1,55), udaru niedokrwiennego mózgu (RR 1,44), zgonu z przyczyn naczyniowych (RR 1,55) oraz zgonu z przyczyn innych niż naczyniowe (RR 1,54). Następnie uwzględniono wpływ podstawowych czynników ryzyka sercowo-naczyniowego (skurczowego ciśnienia tętniczego, cukrzycy, BMI, stężeń triglicerydów, cholesterolu nie-HDL i cholesterolu HDL, palenia tytoniu i spożycia alkoholu). Okazało się, że zwiększenie ryzyka było mniejsze (niż po uwzględnieniu poprawki na płeć i wiek). Gdy dodatkowo uwzględniono stężenia fibrynogenu wyniki przedstawiały się następująco: choroba niedokrwienna serca (RR 1,23), udar niedokrwienny mózgu (RR 1,32), zgon z przyczyn naczyniowych (RR 1,34), zgon z przyczyn innych niż naczyniowe (RR 1,34). Stwierdzono wyraźniejsze powiązanie stężenia CRP ze zwiększeniem ryzyka choroby wieńcowej u mężczyzn niż u kobiet, nie wykazano natomiast różnic u chorych na cukrzycę, otyłych, chorych z większym stężeniem lipidów i chorych aktualnie palących tytoń. Ostateczny wniosek autorów był taki, że samo CRP nie jest czynnikiem sprawczym choroby wieńcowej serca, a przyczyną tej ostatniej jest prawdopodobnie nakładanie się wielu czynników ryzyka i innych markerów zapalenia.

Białka ostrej fazy służą również do diagnostyki chorób o podłożu genetycznym. Przykładem może być tutaj α1-antytrypsyna (AT), której niedobór jest jedną z najczęstszych wrodzonych chorób w Europie. Wrodzony niedobór AT jest chorobą uwarunkowaną genetycznie, która przebiegać może jako noworodkowe zapalenie wątroby u dzieci i rozedma płuc u osób dorosłych. Jest też najczęstszą wśród chorób metabolicznych przyczyną przeszczepienia wątroby u dzieci (44, 45). AT jest jednym z najsilniejszych krążących inhibitorów proteaz serynowych. Syntetyzowana jest w wątrobie oraz przez makrofagi, a głównym jej działaniem jest inaktywacja elastazy uwalnianej w wyniku reakcji zapalnej przez neutrofile. Większość zmutowanego białka ulega polimeryzacji w hepatocytach, prowadząc do ich uszkodzenia. Tylko niewielka grupa pacjentów z wrodzonym niedoborem AT (10-15%) rozwija kliniczne objawy choroby wątroby. U większości tych pacjentów objawy z czasem ustępują. Niedobór AT pojawia się zwykle w 4-8 tygodniu życia pod postacią przedłużonej, cholestatycznej żółtaczki, a w późniejszym okresie może powodować marskość wątroby (oraz rozedmę płuc). Stwierdzenie obniżenia stężenia AT we krwi poniżej 0,5 g/L (11 μM) jest wskazaniem do dalszej diagnostyki – określenia fenotypu i/lub badań genetycznych. U 85-90% chorych z wątrobowymi objawami choroby występuje noworodkowe zapalenie wątroby. W Polsce ta choroba genetyczna ze względu na trudności diagnostyczne i brak dostępu do leczenia przyczynowego, jest często nie diagnozowana lub mylnie diagnozowana. Natomiast obniżone stężenie AT w krwioobiegu powoduje zachwianie równowagi proteazy-antyproteazy, głównie w tkance płucnej, prowadząc do rozedmy i przewlekłej obturacyjnej choroby płuc o wczesnym początku (46).

Innym białkiem ostrej fazy wykorzystywanym w diagnostyce genetycznej jest ceruloplazmina. Odgrywa ona ważną rolę w hematopoezie żelaza (katalizuje utlenianie Fe2+ do Fe3+) oraz mechanizmach obronnych w stresie oksydacyjnym. Ceruloplazmina zawiera ok. 90% miedzi obecnej we krwi. Małe stężenie ceruloplazminy tzn. poniżej 0,1 g/l, dodatkowo małe stężenie miedzi oraz wysokie stężenie dializowanej miedzi są wskaźnikami choroby Wilsona. Choroba Wilsona spowodowana jest dziedziczoną autosomalnie recesywną mutacją genu ATP7B kodującego ATP-aze7B znajdującego się na chromosomie 13 (13q14.30) (47, 48). Miedź, zwykle wydzielana z żółcią gromadzi się początkowo w wątrobie (powodując jej uszkodzenia), a po przekroczeniu możliwości jej magazynowania trafia do innych tkanek i narządów, prowadząc do zmian głównie w mózgu i w nerkach. Niestety choroba Wilsona jest często późno rozpoznawana. Objawy uszkodzenia wątroby mogą mieć postać zapalenia i w takim przypadku nie ma żadnych charakterystycznych cech klinicznych pozwalających na jej odróżnienie od innych zapaleń wątroby. Dlatego nie leczona choroba Wilsona zazwyczaj prowadzi w ciągu kilku lat do zgonu. Jednocześnie jej wczesne rozpoznanie i leczenie w większości przypadków pozwala zapobiec uszkodzeniu narządów spowodowanemu nadmierną kumulacją miedzi (49).

BOF stanowią bardzo ważne wskaźniki diagnostyczne oraz rokownicze zarówno w przebiegu infekcji, zapalenia, chorób nowotworowych, po przeszczepach, jak i w innych stanach zburzenia homeostazy ustroju. Ich oznaczanie dzięki dużej szybkości, względnie małej cenie ułatwia szybką diagnostykę i ocenę stopnia zaawansowania choroby, jej rozległości i dynamiki zmian, służy również do potwierdzenia chorób o podłożu genetycznym.