Ostre zatrucie substancją egzogenną niezależnie od intencji ofiary jest stanem potencjalnego zagrożenia życia. Dla sprawnego postępowania konieczne jest wczesne rozpoznanie w oparciu o wywiad i badanie kliniczne. Wyniki badań laboratoryjnych i toksykologicznych mają znaczenie pomocnicze, zwłaszcza, że w przypadku konieczności wdrożenia procedur ratunkowych (dekontaminacja, wspomaganie eliminacji, podanie odtrutek) istotny jest czas, który minął od momentu narażenia.

Pełna ocena stopnia narażenia pacjenta na truciznę jest trudna. Wiarygodność wywiadu uzyskiwanego od ofiar zatruć zamierzonych jest niepewna. Jeśli pacjent nie może lub nie chce udzielić informacji, pytanie trzeba skierować do rodziny, przyjaciół lub osób udzielających pierwszej pomocy. Cenne jest zdobycie pustych fiolek czy pojemników po zażytym środku. Ważne dla właściwego rozpoznania i leczenia są informacje o nazwie, ilości, czasie zażycia środka i drodze jego przyjęcia, o subiektywnych i obiektywnych objawach, które pojawiły się po jego zażyciu, o ilości i rodzaju leków przyjmowanych stale przez pacjenta, o wcześniejszych przypadkach nadużywania leków, o towarzyszących zatruciu urazach, o ewentualnej ciąży.

System ochrony zdrowia, w którym pacjent z dominującymi objawami ze strony jednego narządu przewożony był przez ambulanse do izb przyjęć różnych oddziałów powodował, że wiele przypadków zatruć nie było prawidłowo zdiagnozowanych. Tworzenie oddziałów ratunkowych, w których diagnozowani są pacjenci z dolegliwościami ze strony wielu narządów, powoduje, że pacjent otrzymuje, we wczesnej fazie choroby, możliwość szerszej diagnostyki a przez to szybsze postawienie właściwego rozpoznania i wdrożenia skutecznego leczenia.

Wieloprofilowe szpitalne oddziały ratunkowe stały się więc miejscem diagnostyki i niejednokrotnie hospitalizacji chorych z ostrymi zatruciami w szczególności w sytuacji braku oddziałów toksykologii na danym terenie. Jest to naturalna konsekwencja wzrastającej liczby zatruć przypadkowych oraz celowych, dotyczących zwłaszcza osób młodych głównie ze środowiska wielkomiejskiego. Obecnie pojęcie toksyczności nie ogranicza się do związków tradycyjnie identyfikowanych jako „trucizny” lecz opiera się na biologicznym działaniu substancji na poziomie molekularnym, zależnym od jej stężenia, dawki i/lub czasu ekspozycji. W tym ujęciu związki powszechnie stosowane i uznawane za potencjalnie nietoksyczne mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia a nawet życia.

Problem stanowi grupa farmaceutyków wydawanych bez recepty, dostępnych w każdym sklepie. Wśród nich znajduje się acetaminofen, który przyjęty w dawkach toksycznych powoduje ciężką dysfunkcję wątroby wymagającą wysokospecjalistycznego leczenia w ośrodkach toksykologicznych z wykorzystaniem dializy albuminowej w systemie MARS. Dostępne bez recepty niektóre niesteroidowe leki przeciwzapalne przyjęte w dawce toksycznej mogą powodować zagrażające życiu objawy m.in. pod postacią kwasicy metabolicznej, śpiączki, ostrej niewydolności nerek, uszkodzenia wątroby czy też zaburzeń krzepnięcia. Z powodu znacznego wiązania produktu leczniczego z białkami osocza hemodializa niestety jest nieskuteczna. Trudno nie wspomnieć o toksycznych alkoholach, którymi zatrucie jest w większości przypadków śmiertelne. Przyczyną tego, obok samego mechanizmu działania toksyn, jest też zbyt długi czas jaki upłynął od narażenia do uzyskania pomocy medycznej oraz często nieznany wywiad. Dopiero znacznego stopnia kwasica metaboliczna skłania do poszukiwania w tym kierunku.

11 lat funkcjonowania Szpitalnych Oddziałów Ratunkowych w Polsce może upoważniać do podsumowania osiągnięć tych jednostek w diagnostyce i leczeniu ostrych zatruć. Osiągnięcia te są nie do przecenienia w ośrodkach, w których jak wspomniano powyżej, brak jest oddziałów toksykologicznych, a ilość zdarzających się przypadków wymusza opracowanie i wdrażanie do praktyki klinicznej własnych algorytmów diagnostyczno-leczniczych. Stąd propozycja cyklu prac omawiających trucizny, efekt ich działania w postaci ostrych zatruć, diagnostykę i postępowanie z zatrutymi w szpitalnych oddziałach ratunkowych, możliwe powikłania, zwłaszcza ze strony układu oddechowego. W dalszej części omówiono najczęściej spotykane zatrucia środkami ochrony roślin, grzybami, cyjankami, w końcu zaś efekt działania dopalaczy i próby samobójcze. Ostatnia praca jest analizą zgonów pacjentów wymagających intensywnej terapii hospitalizowanych w Szpitalnym Oddziale Ratunkowym USK w Białymstoku w okresie 3 lat.

Prezentowane prace, jakkolwiek określone jako przeglądowe, są syntezą naszej wiedzy z zakresu toksykologii i doświadczenia nabytego w trakcie diagnostyki i leczenia zatruć w Szpitalnym Oddziale Ratunkowym. Białystok i województwo podlaskie ma swoją specyfikę. Mamy tu dużo zatruć środkami ochrony roślin, grzybami oraz stosunkowo dużo samobójstw i skutków działania tzw. dopalaczy. Praktycznie nie ma dnia żebyśmy nie stawiali czoła problemom z zakresu toksykologii. Pozbawieni wsparcia ośrodka toksykologicznego rozwiązujemy te problemy z dobrym skutkiem i bardzo rzadko odsyłamy chorych do ośrodków specjalistycznych. Dotyczy to zatruć nieznanymi substancjami, o skrajnie ciężkim i nietypowym przebiegu. Niewielka objętość oddanego nam do dyspozycji numeru „Postępów Nauk Medycznych” nie pozwala nam na bardziej obszerne omówienie zamieszczonych tematów, dotyczy to zwłaszcza coraz częstszych przypadków zatruć i prób samobójczych u dzieci i młodzieży.