O zaparciu możemy mówić, jeśli częstość wypróżnień jest mniejsza niż typowa dla danej populacji i/lub sposób wypróżnienia jest dyskomfortowy. W pierwszym przypadku jest to kryterium ilościowe, w drugim jakościowe zaparcia. U ponad 90% przedstawicieli populacji Zachodniej częstość wypróżnień waha się od 3 na dobę do 3 na tydzień (1-3). Liczba wypróżnień mniejsza niż 3 tygodniowo jest więc nieprawidłowa i oznaczać będzie zaparcie. Częstość wypróżnień jako kryterium zaparcia biorą pod uwagę przede wszystkim lekarze. Pacjenci, zwłaszcza w wieku podeszłym, mogą mieć prawidłową częstość wypróżnień, ale ich problemem jest jakość wypróżnienia, która w ich odczuciu jest nieprawidłowa, dyskomfortowa. Pacjenci mogą podawać za twardą konsystencję stolca, niemożność wypróżniania się o właściwej porze, nieproduktywne parcia, wydłużony czas defekacji, nadmierne parcie przy wypróżnieniu, trudności w wydaleniu stolca, uczucie przeszkody w odbycie, uczucie niepełnego wypróżnienia, konieczność ręcznych manewrów dla ułatwienia defekacji, w tym ręcznej ewakuacji stolca. Objawy jakościowe zaparcia w postaci konieczności parcia, twardego stolca lub niemożności wypróżniania się o właściwej porze były częściej podawane przez młodych dorosłych nieszukających opieki medycznej niż zmniejszona liczba wypróżnień (4). W celu obiektywizacji rozpoznania zaparcia można oprzeć się na kryteriach Rzymskich III ustalonych dla rozpoznania zaparcia czynnościowego (5) lub kryteriach zaproponowanych przez Amerykańskie Kolegium Gastroenterologów (American College of Gastroenterology, ACG) i Amerykańskie Towarzystwo Gastroenterologów (American Gastroenterological Association, AGA) dla przewlekłego zaparcia (6). Wg kryteriów ACG/AGA objawy zaparcia muszą występować co najmniej od 3 miesięcy, a wg Rzymskich III co najmniej od 6 miesięcy, przy czym muszą być obecne w ciągu 3 miesięcy poprzedzających rozpoznanie. Kryteria Rzymskie III przedstawia tabela 1, a kryteria ACG/AGA tabela 2. Zaparcie obniża jakość życia pacjentów, a stosowanie leków przeczyszczających może być dużym obciążeniem finansowym dla osób w starszym wieku.

Chociaż z wiekiem dokonują się zmiany w budowie i funkcji przewodu pokarmowego, trudno udowodnić wpływ zmian w dolnym odcinku przewodu pokarmowego na powstawanie zaparcia. W procesie starzenia się dochodzi do zaniku błony śluzowej w całym przewodzie pokarmowym, zmniejszonego dopływu krwi przez zmienione miażdżycowo naczynia tętnicze i zmian degeneracyjnych w śródściennych splotach nerwowych podśluzówkowym, a zwłaszcza śródmięśniowym (7). Z wiekiem zwiększa się ilość mutacji w mitochondrialnym DNA komórek macierzystych krypt jelitowych, a wytwarzane przez nie populacje zmutowanych kolonocytów zasiedlają krypty błony śluzowej okrężnicy, co może prowadzić do zaburzenia funkcji jelita z powodu zmienionej ekspresji enzymów w zmutowanych kolonocytach lub zmniejszenia liczby kolonocytów w kryptach na skutek ich apoptozy (8). Zmniejszone ukrwienie jelita z powodu miażdżycy może wywoływać znane objawy dławicy brzusznej, ale może też przyczyniać się do wystąpienia powikłania zaparcia w postaci samotnego wrzodu odbytnicy. W splotach śródmięśniowych okrężnicy u ludzi w podeszłym wieku wykazano ubytek nawet o 37% liczby neuronów w porównaniu z młodymi (9) i wzrost odsetka zwojów wykazujących zmiany zwyrodnieniowe (10). Ale Bernard i wsp. pokazali ostatnio, że chociaż z wiekiem liczba neuronów w splocie śródmięśniowym ulega zmniejszeniu to nie dotyczy to neuronów nitroergicznych, w splocie podśluzówkowym liczba neuronów w ogóle nie zmienia się, a występujące zmiany mogą być kompensowane, ponieważ objętość struktur neuronalnych w splocie śródmięśniowym nie ulega z wiekiem zmianie (11). Gęstość włókien nerwowych w mięśniówce okrężnej esicy po 30. r.ż. nie zmienia się (12). Zmiany w jelitowych splotach nerwowych prawdopodobnie mają niewielki wpływ na czynność motoryczną jelita.

Czas pasażu w jelicie cienkim z wiekiem nie ulega zmianie, ale czas pasażu okrężniczego wydłuża się (13, 14). Większe znaczenie mogą mieć zachodzące z wiekiem zmiany anatomiczne i czynnościowe odbytu/odbytnicy i dna miednicy (obniżenie krocza), zwłaszcza motoryki mięśni odpowiedzialnych za akt defekacji. U osób starych wzrasta podatność, a zmniejsza się wrażliwość odbytnicy (15). Z wiekiem zmniejsza się spoczynkowe ciśnienie zwieracza odbytu u obu płci, ale maksymalne ciśnienie wytwarzane w czasie defekacji spada tylko u kobiet (15, 16). Chociaż funkcjonuje w literaturze medycznej termin starczego przełyku (presbyoesophagus) mówiący o zmienionej z wiekiem motoryce tego narządu, analogiczne określenie opisujące starcze jelito grube (presbycolon) nie jest stosowane. Zmiany czynności jelita grubego związane z wiekiem same są niewystarczające dla wystąpienia zaparcia, o ile nie dołączą się dodatkowe czynniki sprzyjające, współistniejące choroby i stosowane leki (2, 3, 17). W tabeli 3 przedstawiono czynniki sprzyjające wystąpieniu zaparcia w wieku podeszłym. Na uwagę zasługuje, często niedoceniana w piśmiennictwie, rola zmniejszonej zawartości błonnika i wody w diecie ludzi starych (17).

Częstość zaparcia u dorosłych ludzi jest szacowana na 2 do 27%, przy czym najczęściej podawana w przedziale 12-19% (18, 19). U kobiet zaparcie występuje ponad 2-krotnie częściej niż u mężczyzn (18, 19). Z wiekiem częstość zaparcia wzrasta zwłaszcza po 65. r.ż., może występować u 30 do 40% osób w wieku podeszłym (17, 20) i być 5 razy większa niż u osób młodszych (21). Zaparcie może dotyczyć nawet ponad połowy (55%) osób starych mieszkających w domach opieki (22) i tyle samo z nich używa przewlekle leków przeczyszczających (23). Zmniejszenie liczby wypróżnień nie jest jednak immanentną cechą starzenia się, z uwagi na U-kształtny charakter zależności liczby wypróżnień od wieku: ≤ 2 wypróżnień na tydzień podaje 5,9% osób < 40 lat, 3,8% osób w wieku 60-69 lat i 6,3% ≥ 80 lat (24).

Zaparcie w wieku podeszłym można podzielić na pierwotne (idiopatyczne, czynnościowe) i wtórne (2, 3). Podział etiologiczny zaparcia przedstawia tabela 4. Pierwotne zaparcie w wieku podeszłym najczęściej charakteryzuje się prawidłowym pasażem okrężniczym, wolny pasaż okrężniczy i zaburzenia defekacji są rzadsze. Zaburzenie defekacji (outlet constipation) może być czynnościowe (dyssynergic constipation) lub anatomiczne spowodowane istotnym wypadaniem tylnej ściany pochwy z przednią ścianą odbytnicy (rectocoele) lub wypadaniem odbytnicy. Zaparcie wtórne może być jatrogenne lub niejatrogenne i występuje częściej niż pierwotne. W tabeli 5 przedstawiono niejatrogenne przyczyny zaparcia wtórnego, a w tabeli 6 jatrogenne.

Diagnostyka w przypadku przewlekłego zaparcia bez objawów alarmowych polega na zebraniu wywiadu z uwzględnieniem chorób współistniejących i stosowanych leków, pełnym badaniu fizykalnym z dokładną oceną jamy brzusznej i krocza w spoczynku i przy parciu, badaniu per rectum i wykonaniu podstawowych badań morfologicznych i biochemicznych krwi obwodowej.

Bardzo istotnym elementem badania podmiotowego jest ustalenie, jakie jest w rozumieniu pacjenta normalne dla niego wypróżnienie, zarówno pod względem ilościowym (częstotliwość), jak i jakościowym (konsystencja stolca, czas wypróżnienia, wysiłek przy wypróżnieniu). Osoby w wieku podeszłym częściej niż zmniejszoną częstotliwość wypróżnień relacjonują zmiany jakościowe wypróżnienia. Ważniejsze znaczenie mają odchylenia samego aktu defekacji od dotychczasowej normy dla pacjenta i zmiana konsystencji stolca na bardziej zbitą lub twardą, niż często bulwersująca pacjenta zmiana koloru stolca na inny niż czarny (melaena) lub czerwony (świeża krew) i zmiana kształtu stolca. Wygląd stolca można zobiektywizować posługując się skalą Brystolską (25), w której 1 i 2 typ stolca jest charakterystyczny dla zaparcia. Tabela 7 przedstawia skalę Brystolską stolca. Ważne znaczenie ma bolesność defekacji czy też ból odczuwany w odbycie przy defekacji, występowanie parcia, czyli potrzeby szybkiego, a nawet natychmiastowego oddania stolca, a zwłaszcza występowanie bolesnego parcia, które wskazują na zapalenie odbytu lub odbytnicy. Obecność świeżej krwi w stolcu i krwawienie z odbytu lub odbytnicy należą do objawów alarmowych. Warto dopytać się, czy pacjent nie musi wykonywać dodatkowych czynności dla uzyskania skutecznej defekacji w postaci ręcznej ewakuacji stolca z odbytnicy lub uruchomienia mięśni brzucha. Nie można też ignorować warunków, w jakich odbywa się defekacja, gdyż dostępność toalety, dysponowanie wystarczającym czasem na wypróżnienie i zachowanie podstawowej intymności są czynnikami najłatwiej poddającymi się modyfikacji w leczeniu zaparcia. Istotny może być wywiad dietetyczny, zwłaszcza ocena objętości przyjmowanych przez pacjenta płynów na dobę, zawartość błonnika w diecie, ocena mobilności pacjenta, zdolności żucia i połykania. Objawy zaparcia zwykle dają pacjentowi poczucie obniżonej jakości życia. Rozpoznanie przewlekłego zaparcia można zobiektywizować na podstawie kryteriów Rzymskich III przedstawionych wcześniej (5). Problemem może być rozpoznanie zaparcia u osób z upośledzeniem funkcji poznawczych, w tym wypadku przydatne są obserwacje poczynione przez rodzinę lub personel domów opieki. Dla wykrycia etiologii zaparcia bardzo istotne są wywiady odnośnie chorób współistniejących i przyjmowanych przewlekle leków, które mogą mieć działanie zapierające. W tabeli 8 przedstawione zostały elementy badania podmiotowego istotne w przypadku zaparcia.

W badaniu fizykalnym należy zwrócić uwagę na dokładną ocenę jamy brzusznej, a zwłaszcza krocza. Okolica krocza powinna być oglądana zarówno w spoczynku, jak i przy parciu najlepiej w pozycji lewobocznej (26). Pozwala to ocenić położenie krocza w spoczynku, które nie powinno przekraczać linii guzów kulszowych i amplitudę obniżenia krocza podczas parcia, która w normie waha się od 1 do 3,5 cm (3) lub 4 cm (27). Zmniejszenie amplitudy obniżenia krocza wskazuje na brak rozluźnienia mięśni dna miednicy przy defekacji. Nadmierne obniżenie krocza w spoczynku poniżej linii guzów kulszowych lub przy parciu pozwala rozpoznać zespół obniżenia krocza (descending perineum syndrome) jako przyczynę zaburzonej defekacji. Nieodzownym elementem badania fizykalnego przy zaparciu jest badanie per rectum, które umożliwia ocenę napięcia zwieracza odbytu w spoczynku i przy parciu, ocenę bańki odbytnicy i obecnego w niej kału, rozpoznanie zalegania kału w odbytnicy i podejrzenie lub rozpoznanie choroby organicznej odbytu/odbytnicy na podstawie stwierdzenia oporu patologicznego, bolesności, czy krwawienia przy badaniu. Właściwie przeprowadzone badanie per rectum jest bardzo przydatne w rozpoznawaniu zaburzonej dyssynergicznej defekacji, na którą wskazują co najmniej 2 z następujących objawów: zmniejszone obniżenie krocza przy parciu, paradoksalny skurcz zwieracza odbytu przy parciu lub obniżona zdolność wydalania stolca (28). W polskich realiach pewne czynniki natury technicznej (mały gabinet lekarski, brak odpowiedniego łóżka/fotela) i psychologicznej (konieczność zapewnienia podstawowej intymności, obecność drugiej osoby – pielęgniarki przy badaniu wykonywanym u pacjenta odmiennej płci) mogą zniechęcać lekarza do wykonywania badania per rectum. W takich przypadkach nie do przecenienia jest możliwość wykonania najprostszego badania endoskopowego dolnego odcinka przewodu pokarmowego, czyli anoskopii/rektoskopii sztywnym aparatem, które nie wymaga żadnego przygotowania, a pozwala rozpoznać choroby organiczne odbytu/odbytnicy do nawet 30 cm od zwieraczy odbytu.

W diagnostyce laboratoryjnej u pacjenta w wieku podeszłym z zaparciem przydatne i wystarczające będzie oznaczenie morfologii krwi obwodowej dla rozpoznania niedokrwistości, a po potwierdzeniu jej mikrocytowego charakteru oznaczenie parametrów przemiany żelaza i wykonanie testu na obecność krwi utajonej w kale dla poszukiwania choroby organicznej dolnego odcinka przewodu pokarmowego przebiegającej z utratą krwi, oznaczenie stężenia w surowicy kreatyniny i mocznika dla rozpoznania mocznicy, TSH dla rozpoznania niedoczynności tarczycy, glukozy dla rozpoznania cukrzycy, elektrolitów Na, K, Ca, P i Mg dla rozpoznania innych chorób endokrynologicznych i metabolicznych (choroba Addisona, hipokalcemia, hiperkalcemia, hipokaliemia, hipermagnezemia, nadczynność i niedoczynność przytarczyc), które mogą być przyczyną zaparcia wtórnego. Z badań obrazowych radiologicznych najbardziej użyteczne może być zdjęcie przeglądowe jamy brzusznej przy podejrzeniu zalegania kału w okrężnicy, rozstrzeni okrężnicy (megacolon), czy też niedrożności jelita. Kolonoskopia nie powinna być badaniem rutynowym w zaparciu, a wskazana jest przy występowaniu objawów alarmowych, wskazujących na chorobę organiczną dolnego przewodu pokarmowego – chorobę nowotworową lub powikłanie choroby nienowotworowej (29). U osób w wieku podeszłym, które dotychczas nie miały jednak badania przesiewowego w kierunku raka jelita grubego, wykonanie kolonoskopii w przewlekłym zaparciu powinno być zalecane (29). W tabeli 9 przedstawiono objawy alarmowe w chorobach organicznych dolnego odcinka przewodu pokarmowego. Zaparcia spowodowane wolnym pasażem lub zaburzeniami defekacji wymagają specjalnych testów diagnostycznych dla oceny czasu pasażu okrężniczego i funkcji dna miednicy (30). Badania specjalistyczne powinny być wykonywane u pacjentów w podeszłym wieku tylko przy zaparciu opornym na leczenie, jeśli nie występuje wtórna przyczyna zaparcia i dopiero po nieskutecznej próbie leczenia dietą bogatą w błonnik i lekiem przeczyszczającym (3). Na zaburzenie defekacji jako przyczynę zaparcia wskazuje zgłaszana przez pacjenta niemożność pełnego opróżnienia odbytnicy przy defekacji mimo wytężonego parcia, a w badaniu fizykalnym nieprawidłowe obniżenie krocza przy parciu, obecność rectocoele lub wypadania odbytnicy. W przypadkach zaburzonej defekacji diagnostyka obejmuje manometrię anorektalną lub test wydalania balonu (30, 31), a przy niejednoznacznych wynikach tych badań lub przy podejrzeniu nieprawidłowości anatomicznych odbytnicy defekografię i rezonans magnetyczny miednicy (30-32). Rozpoznanie dyssynergicznego zaparcia można zobiektywizować na podstawie kryteriów Rzymskich III dla czynnościowych zaburzeń defekacji zawartych w tabeli 10 (33). Jeśli pacjent nie demonstruje objawów zaburzonej defekacji dla potwierdzenia rozpoznania pierwotnego zaparcia z wolnym pasażem należy ocenić czas pasażu okrężniczego najlepiej metodą radiologiczną po 5 dniach od przyjęcia znacznika nieprzepuszczalnego dla promieni rentgenowskich (34). Jeszcze raz należy podkreślić, że badania specjalistyczne u pacjentów w wieku podeszłym z zaparciem pierwotnym będą zasadne tylko wtedy, gdy ich wynik może wpłynąć na zmianę postępowania, a pacjent będzie kandydatem do ewentualnego leczenia operacyjnego. U pacjentów niewspółpracujących, z otępieniem starczym, w złym stanie somatycznym nie ma sensu ich wykonywać. W tabeli 11 przedstawiono badania dodatkowe w diagnostyce przewlekłego zaparcia w wieku podeszłym.

Postępowanie w zaparciu wieku podeszłego jest podobne jak w innych grupach wiekowych i ma na celu usunięcie objawów, normalizację rytmu wypróżnień z co najmniej 3 miękkimi uformowanymi stolcami na tydzień oddawanymi bez parcia, poprawę jakości życia z brakiem lub niewielkimi objawami ubocznymi (tab. 12) (2, 3). W pierwszym etapie należy rozstrzygnąć na podstawie wywiadów, badania fizykalnego i badań dodatkowych, czy u pacjenta w wieku podeszłym występuje zaparcie wtórne, częstsze niż pierwotne, i czy wywołane jest ono chorobą układową, chorobą organiczną przewodu pokarmowego, czy też przyjmowanymi lekami o działaniu zapierającym. Zaparcie wtórne niejatrogenne zwykle ustępuje po zastosowaniu właściwego leczenia przyczynowego zachowawczego lub operacyjnego. W przypadku braku poprawy lub przy niepełnej poprawie po leczeniu przyczynowym należy postępować jak przy leczeniu zaparcia pierwotnego. Zaparcie wtórne jatrogenne wymaga odstawienia lub zmniejszenia dawki leku zapierającego, zamiany leku zapierającego na niezapierający, a gdy jest to niemożliwe dołączenia na stałe leku przeczyszczającego (35). W tabeli 13 przedstawiono strategię postępowania w zaparciu wtórnym jatrogennym wg Müller-Lissner’a (35). Ponieważ osoby w podeszłym wieku z wieloma chorobami układowymi przyjmują często kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt leków na receptę i OTC w ciągu doby, najprostszym sposobem jest odstawienie wszystkich leków zbędnych i ewentualna eliminacja lub modyfikacja leków zapierających spośród pozostałych. Może okazać się jednak, że najczęstszym postępowaniem lekarza w zaparciu jatrogennym w wieku podeszłym będzie włączenie leku przeczyszczającego. Po wykluczeniu zaparcia wtórnego i zalegania kału w odbytnicy/okrężnicy, które wymaga odrębnego postępowania i będzie przedstawione w dalszej części, u pacjenta najprawdopodobniej występuje zaparcie pierwotne, najczęściej z prawidłowym pasażem okrężniczym.

Leczenie zaparcia pierwotnego u ludzi w podeszłym wieku powinno być stopniowane, przez co należy rozumieć rozpoczynanie go od najłatwiejszych metod i ich eskalowanie (zwiększenie dawki, dodanie leku) zależnie od uzyskanego efektu (36, 37, 38, 39). Polega ono na modyfikacji diety i sposobu defekacji, podawaniu leków przeczyszczających osmotycznych, zmiękczających i kontaktowych, oddzielnie lub w kombinacji, agonisty receptora 5HT₄ oraz wykonywaniu enemy. Metody leczenia zaparcia w wieku podeszłym zawiera tabela 14.

Leczenie zaparcia w wieku podeszłym należy rozpoczynać od metod niefarmakologicznych, do których należy optymalizacja sposobu defekacji, zwiększenie podaży błonnika i płynów w diecie, uprawianie regularnego wysiłku fizycznego (36-38). Ważne jest zachęcanie pacjenta do podejmowania próby defekacji rano po obudzeniu się lub w ciągu 30 minut po zjedzeniu posiłku, aby wykorzystać naturalny odruch żołądkowo-okrężniczy, a także nie ignorowanie każdego spontanicznego parcia na stolec. Poza koniecznością zapewnienia nieodzownej intymności i wygody w czasie defekacji istotna może być zmiana pozycji przy defekacji na bardziej optymalną z kolanami nieco powyżej bioder (36). Osoby w wieku podeszłym, a zwłaszcza osoby bardzo stare > 85 lat i kobiety, przyjmują mniejszą niż zalecana ilość wody dziennie (40, 41). Ponieważ w wieku podeszłym podaż płynów i błonnika w diecie może być niewystarczająca, należy zachęcać pacjentów do wypijania większej objętości płynów o 0,5-1,0 litra dziennie i zwiększenia ilości błonnika do 25-30 g/d. U pacjentów z niewydolnością krążenia, niewydolnością nerek i nadciśnieniem wrotnym z wodobrzuszem zwiększenie podaży płynów może być jednak niekorzystne i niemożliwe. Zawartość błonnika w diecie można zwiększyć zalecając spożywanie większej ilości produktów zbożowych, warzyw i owoców, a zwłaszcza otrąb i suplementów błonnika (nasiona babki płesznik). Błonnik, czyli włókna roślinne nie są trawione w jelicie cienkim i składają się z błonnika nierozpuszczalnego (nierozpuszczalne wielocukry, celuloza, hemiceluloza) prawie nieulegającego trawieniu również przez bakterie okrężnicy i błonnika rozpuszczalnego (rozpuszczalne wielocukry, pektyny, fruktooligocukry) częściowo trawionego przez bakterie okrężnicy. Korzystny efekt błonnika w zaparciu zależy od zwiększenia masy stolca i przyspieszenia pasażu okrężniczego. Największą zawartość błonnika nierozpuszczalnego (90%) mają otręby pszenne, ryżowe i kukurydziane, zawierające odpowiednio 35, 39 i 55 g błonnika na 100 g suchej masy (42). Zwiększanie ilości błonnika w diecie o 5 g/tydzień jest zwykle dobrze tolerowane, w przypadku nadmiernego wzdęcia i gazów można dołączyć preparaty simetikonu lub dimetikonu. W przypadku nieskuteczności metod niefarmakologicznych i suplementów błonnika należy dołączyć lek przeczyszczający najlepiej osmotyczny (laktuloza lub glikol polietylenowy), a w drugim etapie kontaktowy (glikozydy senny lub bisakodyl) (2, 3, 43). Większość leków przeczyszczających dostępna jest bez recepty (OTC). Z całego arsenału leków przeczyszczających najczęściej stosowane są sole Mg, laktuloza, glikozydy senny, bisakodyl i glikol polietylenowy (39). Brak jest badań oceniających skuteczność różnych metod leczenia zaparcia u ludzi w wieku podeszłym, a dostępne rekomendacje i przeglądy systematyczne wykorzystujące zasady EBM sugerują największą skuteczność w przewlekłym zaparciu (stopień A rekomendacji oparty na wysokiej jakości randomizowanych kontrolowanych badaniach klinicznych) glikolu polietylenowego, laktulozy i już niestosowanego agonisty receptora 5HT₄, tegaserodu (6, 44). Miejsce tegaserodu zajmuje już drugi agonista receptora 5HT₄, prukalopryd, skuteczny i bezpieczny również u ludzi w podeszłym wieku w dawkach 1-4 mg/d w podwójnie ślepym kontrolowanym placebo badaniu (45).

Przy wyborze leków przeczyszczających u ludzi starych należy uwzględnić możliwe objawy uboczne i interakcje z innymi lekami (częsta w tej populacji jest polipragmazja). W tabeli 15 przedstawiono optymalne leki przeczyszczające u ludzi w wieku podeszłym (autor zignorował kazuistyczne objawy uboczne). Brak poprawy po 2 rodzajach leków przeczyszczających osobno lub w kombinacji pozwala rozpoznać zaparcie oporne na leczenie i nakazuje rozważyć diagnostykę w kierunku zaparcia wywołanego wolnym pasażem okrężniczym lub zaburzeniami defekacji, jeśli stan psychiczny i somatyczny pacjenta na to pozwala i nie będzie przeciwwskazaniem do przewidywanego leczenia chirurgicznego. Na rycinie 1 przedstawiono zaproponowany przez Gallaghera algorytm postępowania w zaparciu w wieku podeszłym (3). Trening mięśni dna miednicy (biofeedback) skuteczny w zaburzonej defekacji rzadko jest wykorzystywany w leczeniu zaparcia o tym mechanizmie u ludzi starych (3).

W wybranych przypadkach zaparcia pierwotnego z wolnym pasażem okrężniczym lub z zaburzoną defekacją może być zastosowane leczenie chirurgiczne (subtotalna resekcja okrężnicy z ileorektostomią lub chirurgia odbytu i odbytnicy) (3).

Ryzyko objawów ubocznych leków przeczyszczających u pacjentów w podeszłym wieku jest większe niż u młodszych z uwagi na częstość zaparcia i powszechność leczenia przeczyszczającego w tej populacji, częstość chorób towarzyszących przebiegających z niewydolnością narządów (krążenia, nerek, wątroby), łatwość występowania zaburzeń wodno-elektrolitowych (mała podaż płynów, niedobory elektrolitowe, zaburzenia funkcji poznawczych), związane z wiekiem zmiany morfologiczne (przewlekły nieżyt) i czynnościowe przewodu pokarmowego oraz częstą polipragmazję. Występujące objawy uboczne są najczęściej łagodne. Objawy uboczne może powodować każda grupa leków przeczyszczających (2, 3, 43, 46). W tabeli 16 przedstawiono różne działania niepożądane leków przeczyszczających u osób w wieku podeszłym.

Suplementy błonnika mogą powodować sporadycznie niedrożność przewodu pokarmowego, jeśli zostaną przyjęte w nadmiernej dawce i bez dostatecznej ilości płynu (46). Nasiona babki mogą wywoływać reakcje alergiczne typu anafilaksji i astmę oskrzelową (46). Otręby mogą zaburzać wchłanianie Ca i Fe oraz niektórych leków (warfaryna, digoksyna, aspiryna) w jelicie (3). Nie wpływają natomiast na wchłanianie czynników krwiotwórczych: witaminy B6, kwasu foliowego i kobalaminy (47).

Leki osmotyczne mogą wywoływać zaburzenia elektrolitowe: hipermagnezemię (sole Mg), hiperfosfatemię (fosforan sodowy), hipokalcemię (fosforan sodowy), hipernatremię (laktuloza, fosforan sodowy) i hipokaliemię, zwłaszcza u pacjentów z przewlekłą chorobą nerek, a także hipoalbuminemię (46). Zaburzenia elektrolitowe są następstwem nadmiernej absorpcji jonów zawartych w lekach osmotycznych (Mg, Na, fosforan) lub nadmiernej utraty wody i K w wyniku efektu przeczyszczającego. Objawy jelitowe w postaci wzdęcia, gazów i bólów brzucha powstają na skutek metabolizmu bakteryjnego leku osmotycznego w okrężnicy (laktuloza). Glikol polietylenowy, który nie ulega metabolizmowi w okrężnicy, jest najlepiej tolerowany i wykazuje największą aktywność osmotyczną.

Kontaktowe leki przeczyszczające, które stymulują motorykę jelita grubego i zwiększają dojelitowy transport wody i elektrolitów, wywołują najczęściej objawy żołądkowo-jelitowe, niekiedy kolkowe bóle brzucha. Z przewlekłym stosowaniem kontaktowych leków przeczyszczających związane są melanoza okrężnicy, słabo potwierdzony zespół „okrężnicy po lekach przeczyszczających” i rzadko występująca hepatopatia (46). Melanoza okrężnicy, a właściwiej pseudomelanoza okrężnicy jest rozpoznaniem stawianym na podstawie charakterystycznej brązowej barwy błony śluzowej jelita, poza tym niezmienionej makroskopowo, w badaniu endoskopowym i nie wymaga potwierdzenia mikroskopowego (48). Może dotyczyć każdego odcinka przewodu pokarmowego i jest wynikiem gromadzenia się w błonie śluzowej barwnika niebędącego melaniną o właściwościach lipofuscyny (49) lub ceroidu (50). W badaniu mikroskopowym stwierdza się nagromadzenie w błonie śluzowej makrofagów wyładowanych barwnikiem. Przyczyną melanozy ma być uszkadzający kolonocyty wpływ leków przeczyszczających kontaktowych zawierających w cząsteczce pierścień antracenu (glikozydy senny, rzewienia, kruszyny, aloesu, boldoa, morszczynu), które są metabolizowane w okrężnicy przez bakterie z uwolnieniem wolnych rodników wywołujących apoptozę nabłonka jelitowego (49, 50). Powstające w błonie śluzowej ciała apoptotyczne są fagocytowane przez makrofagi, a następnie degradowane w nich z wytworzeniem barwnika. Nie wykazano, aby melanoza zwiększała ryzyko raka gruczołowego okrężnicy (51). Chociaż badania eksperymentalne sugerują karcinogenne, a przynajmniej prokarcinogenne działanie niektórych pochodnych antrachinonowych (46, 52), badania epidemiologiczne nie potwierdzają większego ryzyka raka jelita grubego u osób przyjmujących leki przeczyszczające tego typu (46, 53). Zespół „okrężnicy po lekach przeczyszczających” (cathartic colon) był rozpoznawany radiologicznie na podstawie obrazu poszerzonej i wygładzonej okrężnicy z utratą haustracji we wlewie doodbytniczym u pacjentów przyjmujących przewlekle ponad rok kontaktowe leki przeczyszczające (46, 54). Zmiany takie obserwowano nawet u 45% pacjentów, ale były odwracalne po odstawieniu leków przeczyszczających. Hepatopatia była rzadkim powikłaniem kontaktowych leków przeczyszczających starszej generacji, obecnie niestosowanych (oksyfenizatin, dantron) (55).

Leki zmiękczające stolec (płynna parafina) mogą powodować najczęściej wyciekanie oleistej treści z odbytu. Poważniejsze działania uboczne w postaci lipidowego zapalenia płuc (lipoid pneumonia) w wyniku aspiracji leku do dróg oddechowych po zachłyśnięciu się są natury kazuistycznej (56, 57). Należy jednak unikać stosowania płynnej parafiny u pacjentów w podeszłym wieku z zaburzeniami połykania i skłonnością do zachłystowego zapalenia płuc, zwłaszcza u leżących i nie podawać im do wypicia leku w pozycji leżącej, ani tuż przed spaniem. Długotrwałe stosowanie parafiny płynnej może teoretycznie zaburzać wchłanianie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E i K) (46). Wyjątkowo opisywano uszkodzenie wątroby przez parafinę płynną (58).

Powikłania zaparcia w podeszłym wieku przedstawiono w tabeli 17. Częściej niż u pacjentów młodszych dochodzi do zalegania kału w odbytnicy lub okrężnicy, nietrzymania stolca, choroby hemoroidalnej i jej powikłań. Typowym dla wieku podeszłego powikłaniem zaparcia i zalegania kału mogą być zaburzenia świadomości (majaczenie). U osób starych z miażdżycą tętnic domózgowych i tętnic wieńcowych może dochodzić przy nadmiernym parciu w czasie defekacji do zasłabnięć z krótkotrwałą utratą przytomności i bólów wieńcowych, a niekiedy nawet do nagłych zgonów sercowych. Wrzody samotne odbytnicy występują częściej u osób przed 65. r.ż., natomiast dla osób w wieku podeszłym bardziej typowe są wrzody kałowe w innych odcinkach jelita grubego.

Zaleganie kału w odbytnicy lub okrężnicy (faecal impaction), czyli nagromadzenie zbitego i twardego kału w odbytnicy lub okrężnicy jest typowym powikłaniem zaparcia w wieku podeszłym, ale zdarza się również u osób młodszych, a nawet dzieci. Wystąpieniu tego powikłania sprzyjają zmniejszona w wieku podeszłym wrażliwość odbytnicy i zwiększona podatność na rozciąganie, długotrwałe unieruchomienie, zaburzenia funkcji poznawczych, choroby neurologiczne, a zwłaszcza uszkodzenia rdzenia kręgowego. Należy podejrzewać to powikłanie u każdego pacjenta w podeszłym wieku z zaparciem i czynnikami sprzyjającymi, a typowe leczenie zaparcia można rozpocząć dopiero po jego wykluczeniu, gdyż wymaga odmiennego postępowania (3). Niekiedy mimo zalegania kału w odbytnicy pacjent może oddawać luźne wypróżnienia, nieraz z dużą ilością śluzu (rzekoma biegunka), a nawet mieć biegunkę, jeśli płynny kał z proksymalnej okrężnicy omija miejsce zalegania kału (3). W badaniu fizykalnym za zaleganiem kału może przemawiać dobrze macalny w jamie brzusznej twardy guz kałowy, niekiedy zaskakująco dużych rozmiarów. Badanie per rectum jest niezbędne dla wykluczenia zalegania kału w odbytnicy. Nieocenioną pomocą w rozpoznaniu wysokiego zalegania kału jest puste zdjęcie jamy brzusznej. Leczenie zalegania kału wymaga ograniczenia błonnika w diecie, leku przeczyszczającego osmotycznego, enemy i płukania okrężnicy. Najlepszym lekiem przeczyszczającym osmotycznym w leczeniu zalegania kału jest glikol polietylenowy podawany w dawce 100 g w 1 litrze płynu elektrolitowego doustnie w 4 porcjach dziennie przez 3 dni (59, 60). Niekiedy konieczna jest ręczna ewakuacja kału z odbytnicy (61). U osób starych zaleganiu kału w odbytnicy może towarzyszyć zatrzymanie moczu (62), również może dojść do ostrego zatrzymania moczu (63). Zaleganie kału w jelicie grubym może być też przyczyną niedrożności jelita i wrzodów kałowych (3). Wrzody kałowe spowodowane martwicą błony śluzowej z ucisku przez kamień kałowy najczęściej lokalizują się w lewej połowie okrężnicy i w odbytnicy, mogą być mnogie i prowadzić do perforacji jelita. Zaleganie kału może prowadzić do zapalenia okrężnicy z następową martwicą ściany jelita z ucisku (64, 65). Częstość kałowej perforacji jest szacowana na 3,2% wszystkich perforacji okrężnicy (66). Za rozpoznaniem kałowej perforacji okrężnicy przemawiają okrągły lub owalny kształt otworu przekraczającego średnicę 1 cm i położonego po przeciwnej stronie krezki, obecność kamieni kałowych w jelicie w miejscu przebicia lub w jamie otrzewnej i cechy martwicy z ucisku lub wrzodu z przewlekłym zapaleniem wokół perforacji w badaniu mikroskopowym (66). Perforacji kałowej może sprzyjać częste u ludzi w podeszłym wieku stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych (67, 68).

U pacjentów w wieku podeszłym z zaparciem może pojawić się również owrzodzenie odbytnicy bez zalegania kału w zespole samotnego wrzodu odbytnicy (solitary rectal ulcer syndrome, SRUS) z bardzo charakterystycznym obrazem endoskopowym (69, 70). Owrzodzenie często duże, kilkucentymetrowe, o nieregularnym kształcie, niekiedy głębokie, z uniesionymi brzegami i często o twardej konsystencji typowo występuje na przedniej ścianie odbytnicy w odległości kilku- kilkunastu centymetrów od zwieraczy. Czasami zamiast owrzodzenia stwierdza się zmiany uniesione polipowate. W badaniu mikroskopowym charakterystyczny jest również obraz zwłóknienia kolagenowego blaszki właściwej błony śluzowej ze zwiększeniem ilości włókien mięśniowych (fibromuscular hyperplasia). Przyczyną wrzodu samotnego jest niedokrwienie błony śluzowej przedniej ściany odbytnicy wypadającej przy nadmiernym parciu. Wrzód samotny odbytnicy najłatwiej rozpoznać w badaniu rektoskopowym, które również pozwala na pobranie dużych wycinków z brzegów zmiany do oceny mikroskopowej. Zawsze wymaga, zwłaszcza u pacjentów w podeszłym wieku, różnicowania z rakiem gruczołowym odbytnicy. Leczenie zachowawcze SRUS w wieku podeszłym jest trudne, ponieważ skuteczny u osób młodszych trening mięśni dna miednicy (biofeedback) jest rzadko możliwy, a miejscowe leczenie przeciwzapalne mesalazyną nie daje wyleczenia (69). Pozostaje dieta bogata w błonnik lub suplementy błonnika i unikanie nadmiernego parcia w czasie defekacji, ewentualnie miejscowa koagulacja argonem (argon plasma coagulation, APC) skuteczna w SRUS nie tylko powikłanym krwawieniem z odbytnicy (71) i wreszcie leczenie chirurgiczne (69).