» Środki dezynfekcyjne oraz skuteczność ich działania na drobnoustroje skóry

W Polsce do użytku dopuszczono ponad 100 preparatów antyseptycznych. W preparatach do dezynfekcji stosuje się różne substancje czynne należące do czterech głównych grup: alkoholi, biguanidyny (chlorheksydyna), jodoforów oraz czwartorzędowych związków amoniowych; a także inne związki (np. triklosan, chlorowodorek oktenidyny, 2-difenylol). Preparaty antyseptyczne powinny spełniać odpowiednie wymagania: działać bakteriobójczo i bakteriostatycznie, powinny wykazywać działanie bójcze przedłużone, dwufazowe, minimum przez 2-3 godziny po użyciu, pH (20°C) = 5,5-7, gęstość = 0,8-1 g/cm³, lepkość (25°C) = 1-1,280 Pa*s, powinny wykazywać właściwości myjące, brak barwy, klarowność, nie powinny działać wysuszająco i drażniąco, możliwość użycia 20 razy dziennie, powinny zawierać składniki pielęgnacyjne, takie jak: zw. nawilżające, natłuszczające oraz pielęgnujące skórę, powinny wykazywać trwałość w temperaturze pokojowej od 2 do 3 lat, powinny zawierać biodegradowalne substancje czynne, wg testu OECD, powinny uzyskać certyfikację wg norm Europejskiego Komitetu Standaryzacji CEN, in vitro EN-1014 i EN-12054, in vivo EN-12791 (1, 2). Preparaty antyseptyczne zawierają zazwyczaj kilka związków o aktywności przeciwdrobnoustrojowej, np. alkoholowe roztwory jodoforów czy chlorheksydyny. Służą do postępowania higienicznego i chirurgicznego (w tym do dezynfekcji pola operacyjnego). Wykazują szerokie spektrum działania przeciwdrobnoustrojowego – działają na formy wegetatywne bakterii i grzybów, formy przetrwalnikowe (spory), jednak tu ich skuteczność jest zróżnicowana i zależy głównie od liczby drobnoustrojów i ich oporności, a także od zanieczyszczenia skóry substancjami organicznymi. Są skuteczne bezpośrednio po aplikacji, a także wykazują przedłużoną aktywność do kilku godzin po zastosowaniu. Oprócz odpowiedniego działania bójczego antyseptyki powinny być bezpieczne – nie powinny wykazywać działania kancerogennego, mutagennego, toksycznego, drażniącego czy uczulającego. Środki te powinny być także jałowe, m.in. nie powinny upośledzać procesu gojenia się ran (1).

Podobnie jak w przypadku antybiotyków i chemioterapeutyków przeciwbakteryjnych, istnieje możliwość wytworzenia pewnych mechanizmów oporności przez drobnoustroje na preparaty antyseptyczne. Dlatego ważne jest, aby możliwie często zmieniać stosowane preparaty (zmiana substancji aktywnych), ograniczając w ten sposób możliwość nabywania mechanizmów oporności przez drobnoustroje (2).

Roztwory alkoholi: etylowego oraz 1-propanolu i 2-propanolu wykazują szybkie działanie bakteriobójcze oraz grzybobójcze, nie działają jednak na spory. Preparaty te są stosowane jako higieniczne środki antyseptyczne do likwidacji powierzchniowej flory przejściowej, jednak nie wykazują przedłużonego działania biobójczego. Roztwory propanolu jednak są używane do dezynfekcji chirurgicznej, ponieważ powodują tak istotną redukcję mikroorganizmów skórnych, że nawet kilka godzin po użyciu utrzymuje się wysoki stopień redukcji bakterii. Jodofory to roztwory jodu w związkach powierzchniowo czynnych lub biopolimerach spełniających funkcję nośnika jodu. Charakteryzują się szerokim zakresem działania (wrażliwe są bakterie, wirusy i grzyby), niską toksycznością, są trwałe w temperaturze pokojowej, antyseptyki jodoforowe zachowują stosunkowo długą aktywność w kwaśnym odczynie. Preparaty te wykazują zarówno działanie natychmiastowe, jak i przedłużone – ograniczają florę przejściową i stałą, i są używane w dezynfekcji chirurgicznej (1). Pozostałe związki utleniające, do których można zaliczyć m.in.: substancje zawierające jod (jodyna), nadtlenek wodoru (woda utleniona), roztwory nadmanganianu potasu charakteryzują się wysoką skutecznością w szybkiej dezynfekcji skóry, jednak nie wykazują przedłużonego działania na skórze. Poza tym wykazują zróżnicowane działanie na grzyby, wirusy hydrofilne oraz formy przetrwalnikowe drobnoustrojów (3, 4).

Związki powierzchniowo czynne: czwartorzędowe zasady amoniowe – chlorek lub bromek benzalkoniowy i bromek cetrimoniowy, diglukonian chlorheksydyny, działają skutecznie tylko na bakterie Gram-dodatnie, bakterie Gram-ujemne, grzyby i wirusy lipofilne, wykazują zróżnicowaną wrażliwość, natomiast prątki, wirusy hydrofilne i formy przetrwalnikowe są oporne. Chlorheksydyna wcierana w skórę do chwili wyparowania alkoholu jest bardzo efektywna i skuteczna, jest najsilniej działającą bójczo substancją w środowisku alkoholowym. Posiada ona właściwości kumulowania się w naskórku, dlatego ma przedłużony wpływ na bakterie bytujące na skórze. Niektóre drobnoustroje mogą wytwarzać formy oporne na chlorheksydynę, należą do nich głównie Pseudomonas aeruginosa oraz Proteus sp. Dlatego wykorzystuje się zjawisko synergizmu z czwartorzędowymi związkami amoniowymi; aby temu zapobiec, stosuje się preparaty mieszane. Zazwyczaj najskuteczniej działają preparaty zawierające stosunek 1:10, w przeliczeniu na substancje czynne (3, 5, 6) (tab. 1). Wykazano, że bakterie alochtoniczne bytujące na skórze są o wiele bardziej odporne na działanie mydła z wodą w przypadku, kiedy podczas aplikacji są wcierane w powierzchnię skóry, niż pozostawione do wyschnięcia. Nie ma znacznej różnicy pomiędzy dezynfekcją skóry 70% alkoholem i 4% roztworem chlorheksydyny (bez dodatku wody). Roztwór chlorheksydyny z dodatkiem wody podczas doświadczenia był mniej efektywny w przypadku bakterii pozostawionych do wyschnięcia niż zastosowanie mydła z wodą. Widoczne jest także lepsze działanie 4% roztworu chlorheksydyny na bakterie wtarte w głębsze partie skóry i bakterie flory autochtonicznej niż woda z mydłem (7, 8). Preparaty zawierające jodynę usuwają nawet 95% mikroorganizmów znajdujących się na powierzchni skóry, dostępnych dla działania środków dezynfekcyjnych, ale ok. 20% bakterii jest chronione przez mieszki włosowe, szczeliny oraz lipidy skórne (tab. 2).

Stosowanie różnego rodzaju preparatów antyseptycznych w znaczny sposób redukuje mikroflorę skóry, jednak nie jest w stanie obniżyć jej liczby poniżej pewnego poziomu (5). Kąpiel w wannie oraz prysznic mają gruntowny wpływ na bakteryjne populacje znajdujące się na skórze. W przeciwieństwie do panującego przekonania, czynności te nie redukują liczby bakterii zasiedlających skórę, lecz powodują ich znaczny wzrost. Efekt kąpieli pod prysznicem powoduje takie same zmiany, jak kąpiel w wannie. Populacje bakterii wykazują wzrost liczebności nie tylko zaraz po kąpieli pod prysznicem oraz po użyciu ręcznika, ale także utrzymują się na równie wysokim poziomie przez ok. 30 minut. Liczba bakterii przed kąpielą pod prysznicem może być bardzo niska w okolicach pach, może to być spowodowane użyciem dezodorantów, które są usuwane podczas kąpieli, a często zawierają substancje antyseptyczne i bakteriobójcze. Populacje drobnoustrojów wracają zazwyczaj do poprzedniego poziomu kilka godzin po kąpieli (5). W głębszych warstwach skóry występuje flora autochtoniczna, która stanowi dla skóry rezerwuar bakterii. Wzrost temperatury, który zwykle ma miejsce podczas kąpieli, powoduje otwarcie porów na skórze, z których uwalniane są drobnoustroje. Następnie wycieranie powierzchni ciała ręcznikiem powoduje rozprzestrzenianie mikroorganizmów po powierzchni skóry. Najbardziej prawdopodobnym mechanizmem, który powoduje powrót drobnoustrojów do normalnej liczby, jest m.in.: produkcja lizozymu, wytwarzanie kwasów tłuszczowych, wysychanie skóry oraz inne podobne czynniki (10) (tab. 3 i 4).

Mydła oraz detergenty są uznane za substancje najbardziej szkodliwe spośród wszystkich substancji stosowanych na skórę. Za każdym razem, kiedy skóra jest myta, zachodzą głębokie zmiany, w większości przypadków odwracalne. Jednak u osób, których zajęcia wymagają częstego używania mydeł i detergentów, długoterminowe zmiany w powierzchni skóry mogą powodować chroniczne uszkodzenia, kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia oraz egzemy, a także zmiany w składzie flory skórnej. Zniszczona skóra jest bardziej narażona na atak drobnoustrojów patogennych, wykazuje także mniejszą efektywność w redukcji drobnoustrojów podczas normalnego mycia. Zabiegi higieniczne mogą być często szkodliwe dla skóry i skórnej mikroflory. Idealnym rozwiązaniem jest znaleźć takie metody higieny skóry, które zminimalizują ryzyko infekcji, nie wpływając przy tym na florę autochtoniczną i stan skóry (5, 11).

Skóra człowieka zasiedlana jest przez wiele mikroorganizmów, do których zaliczamy głównie bakterie i grzyby. Mikroorganizmy zasiedlające skórę człowieka dzieli się na florę przejściową i florę stałą. Flora przejściowa występuje okresowo na skórze, związana jest z bezpośrednim kontaktem skóry ze środowiskiem zewnętrznym. Skład flory stałej modyfikowany jest przez wydzielinę gruczołów skóry, sposób ubierania się, sąsiedztwo błon śluzowych (jama ustna, nosowa). Kolonizacja skóry przez mikroorganizmy zarówno auto-, jak i alochtoniczne uwarunkowana jest także przez wiele czynników osobniczych i środowiskowych. Zależy m.in. od wieku, klimatu, higieny osobistej, używanych kosmetyków (12-14). W warunkach niekorzystnych, np. w wyniku obniżonej odporności organizmu bądź w wyniku uszkodzenia powłoki skórnej, dochodzi do infekcji, co skutkuje występowaniem stanu chorobowego (15-17, 23, 24). Mimo znacznego postępu w diagnostyce i leczeniu, choroby skóry stanowią obecnie duży problem medyczny. Szczególnie duży problem stanowi wzrastająca ilość infekcji grzybiczych o przewlekłym i nawrotowym charakterze, które są lekceważone zarówno przez pacjentów, jak i lekarzy. Aby zmniejszyć liczbę mikroorganizmów na skórze, stosowane są zabiegi higieniczne i dezynfekcyjne (18, 19). W procesie mycia np. wodą z mydłem usuwane są mikroorganizmy stanowiące florę alochtoniczną, która często jest patogenna i może być przyczyną wielu chorób. Dla niszczenia flory stałej (autochtonicznej), np. przed zabiegami chirurgicznymi, stosowane są preparaty chemiczne, m.in. roztwory alkoholowe i związki powierzchniowo czynne (20-24).