» Ocena wybranych cech stylu życia kształtujących stan zdrowia studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku

W holistycznej koncepcji zdrowia człowieka oprócz czynników środowiskowych, uwarunkowań genetycznych i opieki medycznej, podstawową rolę odgrywa styl życia i związane z nim zachowania zdrowotne. Współcześnie za podstawowe czynniki ryzyka zachorowań na wiele chorób cywilizacyjnych uważane są takie zachowania, jak: palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, niewłaściwa dieta, mała aktywność fizyczna, otyłość, stres psychospołeczny, nieprzestrzeganie zaleceń higienicznych (1). W przypadku osób młodych ważny jest czas pomiędzy 16 a 24 r.ż., w którym dochodzi do wypracowania własnego systemu i hierarchii wartości, decydujących o poglądach na życie i wpływających na dalsze postępowanie (1). Ponadto młodzież akademicka stanowi specyficzne środowisko, którego tryb życia nie zawsze sprzyja utrzymaniu właściwych postaw zdrowotnych (2).

Z wielu doniesień wynika, iż skala i poziom potrzeb zdrowotnych zależą od ogólnej kultury i wykształcenia. Osoby wykształcone cieszące się prestiżem mogą kształtować społeczne potrzeby i racjonalne wzorce zachowań prozdrowotnych (3, 4, 5).

Celem pracy była ocena wybranych zachowań zdrowotnych studentów UMB z uwzględnieniem wybranych nawyków żywieniowych, podejmowanej aktywności fizycznej oraz picia alkoholu i palenia tytoniu.

Badaniami ankietowymi objęto 320 studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku w roku akademickim 2009/2010. Kobiety stanowiły 78,4% (n = 251), a mężczyźni 21,6% (n = 69) badanych. Średni wiek badanych studentów wynosił 21 ± 1,4 lat. Kwestionariusz ankiety został opracowany w Zakładzie Dietetyki i Żywienia Klinicznego UMB i zawierał pytania dotyczące stylu życia młodzieży akademickiej, w tym zachowań pro-i antyzdrowotnych. W pierwszej części ankiety zawarte były pytania dotyczące wybranych zwyczajów żywieniowych, m. in. liczby i rodzaju spożywanych posiłków, częstotliwości ich spożywania, dojadania między posiłkami oraz suplementacji diety preparatami witaminowo-mineralnymi. Druga część kwestionariusza ankiety dotyczyła częstości i rodzaju spożywanego alkoholi, palenia papierosów oraz uprawiania sportu. Ponadto w badaniach poddano ocenie stan odżywienia studentów oceniany na podstawie wskaźnika masy ciała BMI. Ocenę statystyczną uzyskanych wyników przeprowadzono za pomocą programu komputerowego Statistica 7.1 (Statsoft Polska) z wykorzystaniem testu Chi² i testu U dla dwóch wskaźników struktury, przyjmując za istotne te wyniki, gdzie p<0,05 (różnice istotne statystycznie zaznaczono w sposób następujący: *p<0,05, **p<0,01, ***p<0,001).

W pracy dokonano oceny wybranych zachowań zdrowotnych (niektórych nawyków żywieniowych, palenia tytoniu, picia alkoholu, aktywności fizycznej) studentów Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku. Na podstawie pomiaru masy ciała i wzrostu określono również w oparciu o wskaźnik BMI stan odżywienia badanych. W badanej grupie studentek niedowagę posiadało 18% (n = 46) kobiet, prawidłową masę ciała 74% (n = 186), a nadwagę lub otyłość – 8% (n = 19) kobiet. W przypadku studentów niedowaga charakteryzowała 10% (n = 7) badanych, prawidłową masę ciała posiadało 68% (n = 47), a nadwagę lub otyłość – 22% (n = 15) badanych mężczyzn.

W przeprowadzonych badaniach wykazano, iż w jadłospisach kobiet dominował 4-posiłkowy model żywienia, a w jadłospisach mężczyzn 3-posiłkowy (tab. 1).

Oceniając częstość spożycia poszczególnych posiłków w ciągu dnia, stwierdzono większą regularność spożywania pierwszych i drugich śniadań w przypadku kobiet niż mężczyzn. W przypadku dwóch pozostałych posiłków, obiadu i kolacji, odnotowano tendencję odwrotną. Jednocześnie stwierdzono, iż drugie śniadanie należało do posiłków najrzadziej spożywanych, zwłaszcza przez mężczyzn. Codzienne spożywanie obiadu deklarowane było przez 68% studentek i 80% studentów. Oceniając regularność spożywania kolacji, wykazano, iż posiłek ten codziennie był spożywany przez 64% kobiet i 75% mężczyzn. Do regularnego dojadania między głównymi posiłkami przyznawało się 34% studentek i 42% studentów. Warto nadmienić, że ten niekorzystny nawyk rozpowszechniony był z różną częstotliwością u wszystkich mężczyzn. Jedynie 7% studentek deklarowało powstrzymywanie się od spożywania dodatkowych przekąsek między posiłkami. W obu grupach płci najchętniej dojadanymi były słodycze. Badani studenci dokonali również samooceny zwyczajowego sposobu żywienia pod względem przestrzegania zasad racjonalnego żywienia. Jedynie 36% kobiet i 45% mężczyzn oceniło swój sposób żywienia jako racjonalny. 40% studentek i 30% studentów twierdziło nieprzestrzeganie zaleceń prawidłowego żywienia. Pozostali studenci nie mieli zdania. Około 70% studentów obu płci uczestniczących w badaniu deklarowało również suplementację swych racji pokarmowych preparatami witaminowo-mineralnymi.

Badani studenci wykazywali również niską aktywność fizyczną. Regularne uprawianie sportu deklarowane było zaledwie przez 18% studentek i 38% studentów (tab. 2). Najwięcej studentek, około 56%, spędzało do 2 godzin dziennie przed telewizorem lub komputerem, w przypadku mężczyzn odsetek ten wynosił ok. 40%. Ok. 40% badanych obu płci deklarowało również spędzanie przed telewizorem lub komputerem nawet do 4 godzin w ciągu dnia.

Oceniając zachowania antyzdrowotne studentów, wykazano, iż ponad 60% studentów UMB obu płci nigdy nie paliło papierosów (tab. 3). Natomiast, co piąty student i studentka zgłaszał okazjonalne wypalanie niewielkiej liczby papierosów (1-3). Niekorzystną sytuację odnotowano w przypadku liczby osób pijących alkohol. Około 90% ankietowanych (91% studentek i 87% studentów) deklarowało picie alkoholu. Zarówno wśród kobiet, jak i studentów najbardziej popularnym napojem alkoholowym było piwo (wypijane przez ponad 90% osób deklarujących picie alkoholu). Odnotowano również, iż mężczyźni istotnie częściej niż kobiety sięgali po alkohol, taki jak wódka i drinki. Niniejsze badania potwierdziły również częstsze spożywanie alkoholu przez mężczyzn (najczęściej kilka razy w tygodniu) niż przez kobiety (zwykle kilka razy w miesiącu).

Obok determinant o charakterze biologicznym i środowiskowym podstawowe znaczenie w utrzymaniu zdrowia mają czynniki behawioralne, określające styl życia jednostki. Podstawowe znaczenie mają nawyki żywieniowe, aktywność fizyczna, stosowanie używek.

Oceniając wybrane nawyki żywieniowe badanych studentów, wykazano, iż korzystniejszy sposób żywienia cechował studentki w porównaniu ze studentami, aczkolwiek w obu grupach płci odnotowano podobne błędy żywieniowe związane z opuszczaniem bądź nieregularnym spożywaniem głównych posiłków w ciągu dnia oraz dojadaniem między głównymi posiłkami. Do posiłków najczęściej pomijanych w całodziennym jadłospisie należały drugie śniadania u studentów obu płci oraz obiady w przypadku studentek. Właściwy rozkład posiłków w ciągu dnia ma istotne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Wpływa na zmniejszenie występowania nadwagi i otyłości, jak również powoduje lepsze i pełniejsze wykorzystanie składników odżywczych. W badaniach innych autorów wykazano, iż częstotliwość spożywania podstawowych posiłków przez badanych studentów była zróżnicowana i zależała od dnia (4, 6). Do najczęstszych czynników utrudniających regularne spożywanie posiłków studenci uczelni gdańskich zaliczali: obciążenie nauką, nieregularny tryb życia i brak czasu (4). W badaniach innych autorów wykazano również, iż największą regularnością spożycia cechowało się pierwsze śniadanie wśród studentek, spożywane przez ok. 70% badanych oraz obiad, regularnie spożywany przez ok. 50% badanych obu płci (4, 6). Jak wykazują badania, nierównomierne dostarczanie energii i składników odżywczych może skutkować m.in. spowolnieniem tempa przemian metabolicznych, wpływając m.in. na spadek koncentracji, senność, apatię, co ma szczególne znaczenie w przypadku młodzieży uczącej się (6). W badaniach własnych wykazano, iż ponad 70% studentów obu płci uzupełniało swoje posiłki preparatami witaminowo-mineralnymi. We wcześniejszych badaniach własnych, jak i badaniach innych autorów wykazano, iż odsetek osób stosujących suplementację był mniejszy i wynosił ok. 50% (4, 7). W badaniach Trafalskiej przeprowadzonych w okresie od 2004 do 2008 r. wśród ponad 1,5 tys. studentów Uniwersytetu Medycznego w Łodzi suplementowanie diet stwierdzono u 35% kobiet i 26% mężczyzn, przy czym na przestrzeni obserwowanego okresu odnotowano tendencję spadkową w częstości suplementacji (8).

Umiarkowany wysiłek fizyczny jest jednym z czynników zapobiegających chorobom cywilizacyjnym. W badaniach własnych wykazano, iż jedynie 18% studentek i 38% studentów deklarowało regularne uprawianie sportu. W badaniach Krzycha przeprowadzonych wśród studentów Śląskiej Akademii Medycznej odnotowano korzystniejszą sytuację – do regularnego uprawiania sportu codziennie lub kilka razy w tygodniu przyznawało się 49% ankietowanych studentów (9). Podobnie w badaniach Wyki wykazano, iż 30,9% studentek i 64,7% studentów deklarowało uprawianie sportu poza zajęciami na uczelni (6). Brak aktywności fizycznej sprzyja gromadzeniu się zapasów energetycznych w postaci tkanki tłuszczowej. Siedzący tryb życia studentów powoduje przeciążenie struktur kostnych, prowadząc tym samych m.in. do deformacji sylwetki. Wykazana w niniejszej pracy niska aktywność fizyczna badanych studentów w połączeniu z nieprawidłowymi zwyczajami żywieniowymi może prowadzić do nieprawidłowości w stanie odżywienia badanych studentów, prowadząc do wzrostu osób posiadających nadwagę lub otyłość.

W przeprowadzonych badaniach dokonano również oceny zachowań antyzdrowotnych: palenia papierosów i picia alkoholu w grupie studentów UMB. Korzystnym zjawiskiem był fakt, iż ok. 73% studentek i 71% studentów deklarowało, iż są osobami nigdy niepalącymi lub ekspalaczami. Jedynie do codziennego palenia papierosów przyznało się 5% studentek i ok. 9% studentów. Wyższy odsetek osób palących papierosy odnotowano w badaniach innych autorów (7, 10, 11). Nałóg palenia papierosów stawiany jest obok błędów żywieniowych na czołowym miejscu wśród czynników ryzyka chorób cywilizacyjnych, stanowiąc tym samym centrum strategicznych działań w ramach promocji zdrowia (1). Mimo stosunkowo dużej świadomości społeczeństwa o negatywnych skutkach zdrowotnych palenia tytoniu, zerwanie z nałogiem napotyka na szereg trudności (10, 11).

Niepokojącym zjawiskiem, potwierdzonym w licznych doniesieniach jest również rozpowszechnienie picia alkoholu wśród młodych osób. Zdaniem wielu, związane jest to ze zmianami gospodarczymi, społecznymi i obyczajowymi, które zaszły w ostatnich latach w naszym kraju: m.in. dostępność czy szeroko rozpowszechniona reklama napojów alkoholowych (3, 7, 12). Częste spożywanie alkoholu przez młodych ludzi może doprowadzić do wielu niekorzystnych zmian w ustroju, m. in. do rozwoju choroby wrzodowej żołądka, niewydolności wewnątrzwydzielniczej trzustki, marskości wątroby, osłabienia odporności organizmu, osteoporozy, impotencji i spadku płodności u kobiet (13, 14, 15). Nadużywanie alkoholu odgrywa również znaczącą rolę w rozwoju schorzeń układu sercowo-naczyniowego, zaburzając rytmiczność pracy serca i gospodarkę lipidową organizmu oraz powodując wzrost ciśnienia tętniczego krwi (16). Jak wynika z uzyskanych danych, ok. 90% badanych studentów deklarowało picie alkoholu. Powszechność spożywania alkoholu badana również była wśród studentów innych ośrodków akademickich kraju (4, 6, 12). Wykazano, iż rozpowszechnienie picia napojów alkoholowych przez studentów z różnych uczelni jest wysokie, niezależnie od rodzaju uczelni (3, 4, 17). W badaniach Lisickiego i Chodkiewicza wykazano, iż zwolenników abstynencji było mniej niż 10% badanych studentów (4, 12). W badaniach wykazano również, iż znaczny odsetek studentów pije alkohol w sposób mogący powodować szkody zdrowotne. Intensywność, częstotliwość picia alkoholu, występowania stanów upojenia, luk w pamięci oraz zachowań ryzykownych pod wpływem alkoholu jest u studiujących mężczyzn istotnie większa niż u kobiet (12, 17). W badaniach Chodkiewicza wykazano, iż ok. 11% badanych stanowi grupę ryzyka uzależnienia od alkoholu. Badania wskazały również na brak u znacznego odsetka osób studiujących niezbędnej wiedzy na temat działania alkoholu i powstawania uzależnienia (12).

Podsumowując przeprowadzone badania, należy stwierdzić, iż uzyskane wyniki wskazują na utrzymywanie się w badanej grupie studentów wielu zachowań antyzdrowotnych, mogących zwiększać ryzyko chorób cywilizacyjnych. Sytuacja ta jest o tyle niekorzystna, że dotyczy również przyszłych przedstawicieli zawodów medycznych, odpowiedzialnych za kształtowanie postaw promujących zdrowie, którzy powinni posiadaną wiedzę teoretyczną wdrażać do praktyki dnia codziennego.

Styl życia badanej młodzieży akademickiej predysponuje do wystąpienia schorzeń o charakterze cywilizacyjnym.

Do popełnianych błędów żywieniowych można zaliczyć nieregularne spożywanie głównych posiłków, opuszczanie drugich śniadań oraz dojadanie (głównie słodyczy) między posiłkami (zwłaszcza przez mężczyzn).

Niepokojącym zjawiskiem jest niska aktywność fizyczna badanych studentów oraz rozpowszechnienie picia alkoholu niezależnie od płci badanych.

Istnieje konieczność zintensyfikowanych działań w zakresie podnoszenia stanu wiedzy i zmiany postaw zdrowotnych studentów.