» Kosmetyki do oczu – potencjalne źródło alergenów

Kosmetyki są to produkty o niewielkim wpływie na organizm człowieka. Ich głównym zadaniem jest oczyszczanie skóry, upiększanie i czynienie jej bardziej atrakcyjną, jak również utrzymywanie skóry lub włosów w dobrym stanie (1). Produkty takie jak żele do mycia, kremy, środki do makijażu lub demakijażu, stały się częścią codziennej pielęgnacji. Oprócz efektu upiększającego preparaty te mogą spowodować zmiany o charakterze alergicznego kontaktowego zapalenia skóry lub kontaktowego zapalenia skóry z podrażnienia (1).

Częstą lokalizacją zmian spowodowanych działaniem kosmetyków są powieki oraz skóra oczodołów. Grubość skóry w tej okolicy wynosząca – 0,55 mm w porównaniu do 2 mm w obrębie pozostałej części twarzy szczególnie predysponuje do rozwoju zmian o charakterze alergicznym lub z podrażnienia. Wykazano również zwiększoną przenikalność skóry oczodołów dla wielu substancji, szczególnie u kobiet, dzieci i osób starszych (2).

Klinicznie na powiekach najczęściej stwierdza się obrzęk, rumień, pęcherze, w przypadku zmian długo trwających może dojść do pogrubienia naskórka i złuszczania (3). Czasami tworzą się nadżerki, drobne owrzodzenia na brzegach powiek, a także strupy (3, 4). Wykwity są zazwyczaj wyraźnie ograniczone od otaczającej skóry. Pacjenci często zgłaszają towarzyszący świąd (5). Rozróżnienie wykwitów skórnych powstałych w mechanizmie reakcji nadwrażliwości typu IV, od zmian będących następstwem podrażnienia tylko na podstawie obrazu klinicznego często jest niemożliwe. W diagnostyce różnicowej powinno uwzględnić się: atopowe zapalenie skóry, łuszczycę pospolitą czy pokrzywkę kontaktową (4).

Najczęściej zmiany na skórze powiek są wynikiem alergii kontaktowej (6). W zależności od autorów szacuje się, że u 46-72% chorych zgłaszających się do lekarza z powodu zmian zapalnych na powiekach, przyczyną ich powstania była reakcja nadwrażliwości typu IV (7). Natomiast zmiany w przebiegu kontaktowego zapalenia skóry z podrażnienia obserwowano u 15-17% chorych (7). Większość osób ze zmianami w okolicy oczodołów lub tylko na powiekach stanowią kobiety. (2, 6, 7). W przypadku zmian zlokalizowanych wyłącznie na powiekach lub na skórze oczodołów należy rozważyć możliwość alergii na kosmetyki (2).

W zależności od autorów częstość kontaktowego alergicznego zapalenia skóry powiek spowodowanych stosowaniem kosmetyków waha się od 2,5 do 26% (7). W badaniu niemieckiej populacji przeprowadzonym u pacjentów ze zmianami wypryskowymi w obrębie oczodołów u 20% stwierdzono nadwrażliwość typu IV na składniki cieni do powiek, u 20% na kremy do twarzy, a u 13% zmiany spowodowane były stosowaniem tuszy do rzęs (6).

Alergeny zwarte w kosmetykach można podzielić na substancje zapachowe, barwniki, konserwanty i składniki podłoży (8).

Produkty do pielęgnacji oczu często zawierają substancje zapachowe, wynika to z mody na stosowanie preparatów ziołowych i perfumowanych (2, 9). Amin i wsp. w badaniu 1215 chorych ze zmianami o charakterze alergicznego kontaktowego zapalenia powiek u 28,3% pacjentów stwierdzili nadwrażliwość na mieszankę zapachową i balsam peruwiański (10). W badaniach niemieckiej populacji aż u 19% ze zmianami wypryskowymi na skórze w obrębie oczodołów stwierdzono nadwrażliwość na mieszankę zapachową, a u 10% na balsam peruwiański (6). Pacjenci ze stwierdzoną nadwrażliwością na mieszankę zapachową powinni wybierać preparaty oznaczone jako „nieperfumowane”. Jednakże określenie „substancja zapachowa” odnosi się do związków dodawanych do kosmetyków wyłącznie celem nadania określonej woni. Wiele substancji zapachowych pełni również rolę konserwantów, utrwalaczy czy emolientów, dlatego mogą być składnikami preparatów oznaczonych jako „nieperfumowane”. Co więcej wiele kosmetyków do oczu oznaczonych jako „nieperfumowane” zawiera naturalne roślinne wyciągi np.: olejek różany czy olejek rumiankowy, które w rzeczywistości są substancjami zapachowymi (8).

Kolejną grupę alergenów stanowią konserwanty, czyli związki chemiczne zapobiegające rozwojowi mikroorganizmów i odpowiedzialne za utrzymanie trwałości produktów (8). Ze względu na częsty kontakt kosmetyków z ludzką skórą, przechowywanie w temperaturze pokojowej oraz zawartość substancji stanowiących potencjalną pożywkę dla bakterii, wiele preparatów do oczu zawiera liczne konserwanty (8). W tuszach do rzęs i cieniach do powiek stwierdzono obecność: parabenów, fenylooctanu rtęciowego, chlorku benzalkonium, czy uwalniaczy formaliny np.: Quaternium 15 (2). Silne właściwości uczulające posiada Quaternium 15. Natomiast zjawiskiem „paradoksu parabenowego” tłumaczy się występowanie zmian skórnych u osób uczulonych na parabeny zastosowane jako leki zewnętrzne, podczas gdy ta sama substancja aplikowana np. na delikatną skórę powiek rzadziej wywołuje reakcję nadwrażliwości typu IV (8, 11).

Wiele kosmetyków do makijażu oczu lub koloryzacji rzęs i brwi zawiera barwniki. Jednym z najsilniejszych alergenów w tej grupie jest parafenylodwuamina PPD, zawarta między innymi w hennie do rzęs i brwi lub preparatach do permanentnego makijażu.(12) Teixeira i wsp. opisali przypadek ciężkiego alergicznego kontaktowego zapalenia powiek i spojówek po wykonaniu trwałej koloryzacji brwi i rzęs preparatem zawierającym PPD (12). Wachsmuth i wsp. zaobserwowali nawet utratę rzęs po użyciu koloryzującej maskary zawierającej PPD (13). Parafenylodwuamina oprócz wywołania nasilonych reakcji zapalnych może spowodować ślepotę (12). Innym składnikiem występującym w kremach do koloryzacji brwi i rzęs jest 2,5 toluenodwuamina, dająca silną reakcję krzyżową z PPD. Sosted i wsp. opisali wystąpienie zapalenia spojówek, nasilonych zmian o charakterze wyprysku na powiekach oraz pęcherzy w obrębie łuków brwiowych po wykonaniu koloryzacji brwi i rzęs kremem z 2,5 toluenodwuaminą u 36-letniej kobiety uczulonej na PPD (14). Autorzy sugerują, aby każdego pacjenta z nadwrażliwością na PPD informować o konieczności unikania innych związków zawierających chemicznie podobne aminy aromatyczne (14).

Cienie do powiek są grupą kosmetyków zawierających wiele barwników. Do dopuszczonych do użytku substancji należą między innymi zielony wodorotlenek chromu i zielony tlenek chromu. Autorzy koreańscy stwierdzili, w 2 z 22 testowanych cieni do powiek zawierających zielony tlenek chromu dodatkowo obecność sześciowartościowego chromianu, będącego silnym alergenem kontaktowym, w stężeniu przekraczającym normę. Dodatkowo badacze ci wykazali zwiększone stężenie sześciowartościowego chromianu w sześciu testowanych barwnikach stosowanych w preparatach do makijażu oczu (15). Dlatego pacjenci ze stwierdzoną nadwrażliwością typu późnego na dwuchromian potasu powinni unikać stosowania kosmetyków zawierających związki chromu (16).

Uważa się, że wszystkie kosmetyki z pigmentem mogą mieć w swoim składzie metale (17). Udział siarczku niklu w wywoływaniu zmian w przebiegu reakcji nadwrażliwości typu IV u osób stosujących tusze do rzęs, cienie do powiek, czy kredki do oczu jest przedmiotem dyskusji (17). Wyniki wielu badań potwierdzają częstsze występowanie alergii kontaktowej na ten metal u chorych ze zmianami wypryskowymi w obrębie oczodołów (2, 18, 19). Istnieją jednak dane wykazujące brak związku z pojawieniem się wykwitów chorobowych (6, 9, 10, 17). Z tego względu wielu autorów uważa, że u każdego pacjenta podającego uczulenie na kosmetyki do makijażu oczu należy rozważyć alergię kontaktową na siarczek niklu (6, 10). Badacze fińscy w 49 testowanych cieniach do powiek wykazali zawartość niklu powyżej 1ppm niklu (optymalnie zwartość niklu powinna wynosić <1ppm) (20). Należy zaznaczyć, że w większości kolorowych kosmetyków do oczu nikiel nie jest ich składnikiem, dlatego brak informacji o jego zawartości na opakowaniu. Prawdopodobnie w czasie produkcji preparatów do makijażu oczu może dojść do zanieczyszczenia ich związkami tego metalu (2, 21). U osób z nadwrażliwością na siarczek niklu niewielka grubość warstwy rogowej w obrębie powiek, narażenie na zwiększone działanie potu, a także mrużenie oczu tworzące rodzaj okluzji mogą zwiększać przyswajanie niklu z kosmetyków i prowadzić do pojawienia się wykwitów chorobowych (17). W przypadku potwierdzonej nadwrażliwości na nikiel u pacjentów ze zmianami na powiekach zawsze należy wziąć pod uwagę także możliwość przeniesienia związków tego metalu poprzez ręce u osób, które wcześniej trzymały monety, klucze lub inne metalowe przedmioty, powodując zmiany wypryskowe w obrębie cienkiej skóry oczodołów (10).

Potencjalnymi alergenami są również składniki podłoży, emulgatory surfaktanty i przeciwutleniacze. (8). Alergiczne kontaktowe zapalenie powiek opisano po zastosowaniu np. płynów do demakijażu oczu, zawierających surfaktant kokamidopropyl betainy (2, 7). Ze względu na bardzo częste występowanie tej substancji myjącej w szamponach i żelach do kąpieli, należy brać pod uwagę możliwość przeniesienia alergenu poprzez ręce. (7). Chowdhury opisał pojawienie się zmian rumieniowo-złuszczających na powiekach po zastosowaniu maskary zawierającej wosk karnuba. (22). Ciekawa wydaje się możliwość używania przez pacjentów uczulonych na lanolinę kosmetyków do oczu, zawierających tę wysoce złożoną i zmienną w swoim składzie mieszaninę alkoholi sterolowych, estrów kwasów tłuszczowych i wolnych alkoholi sterolowych. Zjawisko to tłumaczy się tzw. „paradoksem lanolinowym” (8, 23).

Do rzadziej występujących alergenów np.: w tuszach do rzęs należy szelak, powodujący podkręcenie rzęs (24). Le coz i wsp opisali 6 przypadków pacjentek z nasilonymi zmianami o charakterze alergicznego kontaktowego zapalenia powiek po zastosowaniu tuszy zawierających tę żywicę. Dodatkowo u wszystkich chorych uzyskano dodatnie testy płatkowe z szelakiem (24). Również Galo i wsp. opisali występowanie kontaktowego zapalenia skóry powiek po stosowaniu tuszy zawierających szelak. Co więcej autorzy wykazali możliwość skutecznego zastosowania 5% wodnego roztworu szelaku z 5% trójetanoloaminą jako substratu do wykonania naskórkowych testów płatkowych (25).

Zwraca się uwagę na możliwość wystąpienia reakcji nadwrażliwości typu IV na kalafonię, zawartą między innymi w tuszach do rzęs i cieniach do powiek (2). Związek ten dodawany jest do kosmetyków ze względu na swoje lepkie właściwości. Opisano wystąpienia alergicznego kontaktowego zapalenia powiek po zastosowaniu kosmetyków do makijażu oczu zawierających kalafonię w swoim składzie (26, 27).

Ostatnio bardzo dużą popularność zyskały mineralne kosmetyki do makijażu. Wielu pacjentów szczególnie z alergicznym kontaktowym zapaleniem powiek chętnie sięga po te preparaty opisywane jako naturalne, pozbawione konserwantów, talku czy substancji zapachowych. W badaniu przeprowadzonym przez Bi i wsp. w mineralnych cieniach do powiek wykazano obecność ekstraktów roślinnych, alergenów zapachowych jak również tokoferolu, który jest rzadkim alergenem w produktach do makijażu oczu. (16). Autorzy zwracają uwagę, że kosmetyki te, wybierane przez pacjentów jako hypoalregiczne, w rzeczywistości stanowią źródło licznych alergenów kontaktowych (16).

U pacjentów ze zmianami o charakterze alergicznego kontaktowego zapalenia powiek ze względu na różnorodność alergenów powinno wykonać się naskórkowe testy płatkowe z zastosowaniem Europejskiej Serii Podstawowej (2). U osób podających nadwrażliwość na produkty do makijażu lub pielęgnacji oczu, część autorów zaleca rozszerzenia diagnostyki o naskórkowe testy płatkowe z zastosowaniem kosmetyków np. tuszy do rzęs w ich oryginalnych stężeniach. (2).

W leczeniu istotne jest wyeliminowanie czynnika wywołującego. Jednakże ze względu na rozpowszechnione występowanie alergenów jest to trudne do wykonania. Niektórzy badacze zwracają uwagę na możliwość przeniesienia haptenów poprzez dłonie, co dodatkowo utrudnia identyfikację potencjalnego źródła alergenów. W ostrej fazie alergicznego kontaktowego zapalenia powiek można stosować zimne okłady, sztuczne łzy nie zawierające konserwantów, leki przeciwhistaminowe podawane miejscowo oraz w miarę potrzeby krople lub maści sterydowe. Ogólnie zaleca się podawanie leków przeciwhistaminowych II generacji (4, 28). Czasami ze względu na przewlekłe utrzymywanie się zmian chorobowych, pacjent może wymagać długotrwałego stosowania miejscowych preparatów sterydowych, którego następstwem może być zanik skóry, pojawienia się teleangiektazji, wzrost ciśnienia wewnątrzgałkowego, jak również rozwój zaćmy (29, 30).

Ostatnio podejmuje się próby zastosowania inhibitorów kalcyneuryny u pacjentów z alergicznym kontaktowym zapaleniem powiek (30). Katsarou i wsp. wykazali ustąpienie obrzęku, rumienia i złuszczania u wszystkich badanych w ciągu 30-dniowej terapii 0,1% takrolimusem. Lek był dobrze tolerowany przez chorych, tylko u 2 spośród 20 pacjentów objętych badaniem stwierdzono uczucie pieczenia i swędzenie w ciągu pierwszych dni terapii (30). Miejscowe inhibitory kalcyneuryny wydają się być opcją terapeutyczną dla osób z alergią na miejscowe kortykosteroidy, choć opisano również wystąpienie kontaktowej nadwrażliwości po ich stosowaniu (31). Interesująca wydaje się możliwość zastosowania 0,05% cyklosporyny w postaci emulsji terapii alergicznego kontaktowego zapalenia powiek (32).

Pomimo poszukiwania nowych metod leczniczych alergiczne kontaktowe zapalenie powiek spowodowane stosowaniem kosmetyków nadal pozostaje trudne do leczenia. Problemy stwarza wykrycie i eliminacja alergenu odpowiedzialnego za powstawanie zmian chorobowych. Potrzeba atrakcyjnego wyglądu powoduje, że pacjenci często zmieniają stosowane preparaty. Dodatkowo wiele osób nie zdaje sobie sprawy z ogromnej ilości potencjalnych alergenów, zawartych w kosmetykach do oczu. Dlatego diagnostyka i leczenie chorych z alergicznym kontaktowym zapaleniem skóry wokół oczu pozostaje nadal dużym wyzwaniem terapeutycznym.