» Psychospołeczne i demograficzne następstwa wczesnej inicjacji seksualnej nastolatków

Z danych epidemiologicznych wynika, iż coraz więcej nastolatków i osób dorosłych ma problemy psychiczne, cierpi z powodu depresji, jest niezadowolonych z życia, a samobójstwa są drugą po wypadkach komunikacyjnych przyczyną zgonów osób młodych. Wśród czynników, które mogą być powiązane i współwystępować z taką sytuacją są ryzykowne zachowania nastolatków, do których należy wczesna aktywność seksualna.

Obserwowane w wielu krajach zachodnich takie zjawiska społeczne i demograficzne, jak duże ryzyko przerwania ciąży i urodzenia pozamałżeńskiego wśród nastolatek, rozpad związków małżeńskich, a także niski osiągnięty poziom wykształcenia kobiet, które zostały matkami w wieku kilkunastu lat, są także powiązane z wczesną inicjacją seksualną.

Tematyka innych niż zdrowotne konsekwencji wczesnych związków seksualnych jest zagadnieniem stosunkowo rzadko poruszanym i jeszcze mało rozpoznanym w polskiej literaturze naukowej. Celem tego artykułu jest przybliżenie możliwych następstw wczesnej inicjacji seksualnej w wymiarze demograficznym, psychologicznym i społecznym. W opracowaniu wykorzystano dane pochodzące z badań dzieci, młodzieży i osób dorosłych zrealizowanych od początku lat dziewięćdziesiątych w Polsce oraz w innych krajach zachodnich, a także dane epidemiologiczne GUS i Rady Europy. Przegląd piśmiennictwa naukowego w zakresie tematyki objętej analizą dokonany był głównie w oparciu o literaturę anglojęzyczną.

Wcześniejszy rozwój dzieci i młodzieży przejawiający się w szybszym dojrzewaniu fizycznym, zwiększenie swobody i niezależności od świata dorosłych oraz przemiany w obyczajowości związane z rewolucją seksualną w krajach zachodnich spowodowały, iż w kolejnych generacjach dzieci i młodzieży obserwuje się trend polegający na obniżaniu wieku inicjacji seksualnej.

Wśród mężczyzn, po spadku związanym z okresem rewolucji seksualnej, wiek inicjacji jest w miarę stabilny i dla kolejnych generacji nastolatków urodzonych w latach 50., 60. i 70. mediana utrzymuje się na poziomie od ok. 17,5 lat do 19,0 lat, w zależności od kraju. Wśród kobiet obniżanie wieku inicjacji rozpoczęło się z pewnym opóźnieniem i było bardziej znaczące niż wśród mężczyzn. W Finlandii, Szwecji, Holandii, Hiszpanii, Portugalii, Grecji, Rosji i Estonii mediana wieku inicjacji seksualnej kobiet urodzonych na początku lat 80. w porównaniu do generacji z początku lat 30. obniżyła się o ponad trzy lata, podczas gdy dla mężczyzn obserwowany spadek wyniósł około dwóch lat. Bardzo wcześnie rozpoczynają współżycie dziewczęta w krajach skandynawskich oraz w Anglii, gdzie mediana wynosi ok. 16,5-17 lat, a zdecydowanie później w krajach bardziej tradycyjnych, takich jak Włochy, Hiszpania, Portugalia czy Francja (mediana na poziomie ok. 18-19 lat). Najwcześniej podejmowane są kontakty seksualne przez chłopców w krajach Europy Południowej i tam także notowane są najniższe wartości mediany np. w Portugalii jest na poziomie 16,5 lat (1). We Włoszech, Hiszpanii, Portugalii, Grecji, a także we Francji, Niemczech i Holandii chłopcy mają swój pierwszy stosunek wcześniej niż dziewczęta, a w krajach Europy Północnej, to dziewczęta są młodsze od chłopców, gdy rozpoczynają życie seksualne. Zachodzące zmiany w wieku inicjacji seksualnej w kolejnych generacjach osób urodzonych w latach czterdziestych do lat siedemdziesiątych dla wybranych krajów Europy objętych reprezentacyjnym badaniem Fertility and Family Surveys (FFS) przedstawia rycina 1 (przy nazwie kraju podano rok realizacji badania).

W Polsce do lat osiemdziesiątych zachodzące przemiany w postawach i zachowaniach młodzieży w dziedzinie życia seksualnego miały charakter ewolucyjny i następowały stosunkowo powoli. W pokoleniu obecnych 40- i 50-latków większość osób podejmowała współżycie mając co najmniej 20 lat (mediana na poziomie 20,5-21 lat), a doświadczenie inicjacji seksualnej osób kilkunastoletnich, szczególnie kobiet, związane było na ogół z zawarciem małżeństwa lub planami dotyczącymi małżeństwa. Odsetek osób, które miały pierwsze doświadczenia seksualne będąc w wieku co najwyżej 18 lat wśród osób urodzonych w latach 1947-51 wynosił 17% dla kobiet i 19% dla mężczyzn (2). Szybko zachodzące zmiany w kodeksie obyczajowości seksualnej dzieci i młodzieży w Polsce można było zaobserwować pod koniec lat 80. i na początku lat 90. czyli na początku okresu transformacji systemowej. W ciągu dziesięciu lat mediana wieku inicjacji obniżyła się o prawie rok i dla osób urodzonych w latach 1967-71 wyniosła 19,6 lat dla kobiet i 19,7 lat dla mężczyzn. Wyniki z badania zrealizowanego kilka lat później wśród uczniów szkół średnich urodzonych w latach 1977/1978 ujawniły dalsze obniżanie wieku inicjacji seksualnej; mediana wynosiła już odpowiednio 18,9 lat dla kobiet i 18,1 lat dla mężczyzn, co oznacza, że 50% osób miało doświadczenie inicjacji seksualnej w wieku co najwyżej 18 lat wśród chłopców oraz przed ukończeniem 19 lat wśród dziewcząt. Odsetek deklarujących podjęcie współżycia seksualnego wśród uczniów będących w wieku 17 lat wzrósł do ponad 30% wśród dziewcząt i do ponad 40% wśród chłopców (3). Podobne wyniki uzyskano w badaniach CBOS zrealizowanych w latach 1994, 1996 i 1998 dla uczniów ostatnich klas szkół średnich (4). Z najnowszych badań zrealizowanych w 2005 roku wśród uczniów 16- i 18-letnich wynika, iż wśród chłopców co trzeci 16-latek oraz co drugi 18-latek deklarował doświadczenie inicjacji seksualnej, a wśród dziewcząt odpowiednio co piąta w grupie 16-letnich i prawie połowa dziewcząt 18-letnich (5). Porównując wyniki z tego badania z wynikami uzyskanymi w badaniu uczniów zrealizowanym w 1996 roku, należy zauważyć pewną stabilizację w zachowaniu chłopców oraz dalszy wzrost odsetka aktywnych seksualnie młodych dziewcząt.

Porównanie wyników z badania Health Behaviour in School-aged Children Study (HBSCS 2001/2002) (6), którym objęto 35 krajów, pozwala na stwierdzenie, iż Polska należy do grupy krajów o najniższym odsetku młodzieży, która deklaruje inicjację seksualną w wieku do 15 lat (ryc. 2). Odsetek zbliżony do notowanego dla dziewcząt w Polsce, czyli niższy od 10%, był jeszcze w Grecji, Izraelu, Macedonii i w Chorwacji. Dla chłopców niższy lub na zbliżonym poziomie do Polski (ok. 20%) był w Hiszpanii, w Czechach, a także w Estonii, na Łotwie, w Austrii i Finlandii. We wszystkich innych krajach udział osób deklarujących inicjację seksualną w tym wieku był zdecydowanie wyższy. Najwyższe odsetki aktywnych seksualnie nastolatków w wieku 15 lat – przekraczające 40% – wystąpiły wśród dziewcząt mieszkających w Anglii i Walii oraz w Szwecji i w Niemczech, a wśród chłopców na Ukrainie, w Rosji, Belgii, Anglii i Szkocji oraz w Macedonii. Wysokie odsetki podejmujących wcześnie inicjację seksualną notowane są także wśród nastolatków w USA.

Zachowania nastolatków w sferze seksualnej mają wielopłaszczyznowe uwarunkowania i mogą być wspierane przez różne czynniki, wśród których wymienia się: indywidualne (np. wykształcenie, poziom intelektualny, czynniki psychologiczne, zachowania ryzykowne – palenie papierosów, kontakt z narkotykami, alkohol); środowisko rówieśnicze (np. normy, zachowania); środowisko rodzinne (np. kontrola rodziców, status społeczno-ekonomiczny); czynniki instytucjonalne (np. szkoła, kościół) (5-12). We wszystkich krajach, później angażują się w związki seksualne osoby kontynuujące naukę na studiach wyższych niż osoby, które zakończyły edukację na niższym poziomie. Prawidłowość taka obserwowana jest także w Polsce. Mediana wieku inicjacji wśród studentów jest wyższa prawie o dwa lata od wyników dla uczniów szkół średnich (11). Wśród czynników różnicujących zachowania w sferze seksualnej młodzieży w Polsce istotną rolę odgrywa także system wartości i norm wynikający z przekonań i życia religijnego młodzieży (11).

Niski wiek w momencie podjęcia życia seksualnego, szczególnie przez dziewczęta, może powodować późniejsze problemy psychiczne w postaci niskiej samooceny, depresji, prób samobójczych, a także wchodzenie w inne ryzykowne zachowania, w tym podejmowanie współżycia z wieloma partnerami (7, 12-20). Poniżej przedstawiamy kilka przykładów z badań podejmujących te zagadnienia.

Wielowymiarowe analizy danych z panelowych badań w USA National Longitudinal Study of Adolescent Health (NLSAH 1994, NLSAH 1996) zrealizowanych wśród uczniów od siódmej do jedenastej klasy wykazały, że osoby z doświadczeniem inicjacji seksualnej miały niższy poziom zadowolenia z życia, a wyższe ryzyko depresji, myśli i prób samobójczych (w ciągu ostatniego roku przed badaniem) (14, 15). Wyniki badań zrealizowanych w Finlandii w 1999 i 2000 roku wśród uczniów klas ósmych i dziewiątych (z doświadczeniem inicjacji seksualnej) za pomocą kwestionariusza Beck Depression Inventory (BDI -21) pozwalającego na samoocenę stanu psychicznego w wymiarze depresji ujawniły silną korelację pomiędzy liczbą partnerów seksualnych a wystąpieniem depresji (19). Zarówno dla chłopców jak i dla dziewcząt ryzyko (odds ratio) występowania depresji wzrastało wprost proporcjonalnie do liczby partnerów seksualnych i wynosiło 2,5 dla chłopców i 2,7 dla dziewcząt, którzy mieli pięciu i więcej partnerów w odniesieniu do osób z jednym partnerem seksualnym. Ryzyko to wzrastało jeszcze bardziej w przypadku nie stosowania antykoncepcji. Osoby nastoletnie uczestniczące w przekrojowym badaniu Family and Adolescent Risk Behavior and Comumunication Study, które nie podejmowały kontaktów seksualnych i świadomie odłożyły je na czas późniejszy, miały większe poczucie własnej wartości, wyższy stopień samokontroli i nadziei oraz bardziej optymistyczne widzenie przyszłości niż osoby, które miały takie kontakty lub planowały je podjąć. Ponad połowa dziewcząt z grupy tych, które odkładały inicjację seksualną do wieku co najmniej 20 lat była zadowolona ze swojego życia, a wśród tych, które miały już za sobą takie doświadczenia – mniej niż jedna trzecia (7).

Młodzi ludzie często żałują swoich wcześniejszych decyzji i chętnie przełożyliby inicjację na okres późniejszy, szczególnie jeśli inicjacja przypadła na wiek 14 lat lub niższy oraz kobiety, które czuły się przymuszone do współżycia (21-23). Prawie trzy czwarte (72%) aktywnych seksualnie nastolatek amerykańskich żałowało, że podjęło życie seksualne i chętnie odłożyłoby rozpoczęcie współżycia na czas późniejszy, gdyby było to możliwe (21). Prawie połowa dziewcząt (45%) i co trzeci (32%) z nastoletnich chłopców objętych reprezentacyjnym badaniem w Szkocji uznało, że zdarzenie to miało miejsce zbyt wcześnie lub, że nie powinno się to zdarzyć w ogóle (22). Badanie zrealizowane w Nowej Zelandii na próbie osób 21-letnich potwierdziło, że częściej żałują swoich zachowań osoby, które w momencie inicjacji miały poniżej 16 lat (23).

Zaangażowanie w jedno z zachowań ryzykownych istotnie zwiększa szansę aktywności na innych polach obciążonych ryzykiem (12, 13, 17, 24-29). Rezultaty z badań uczniów szkół średnich w USA pokazały, iż ponad 80% uczniów, którzy nie pili alkoholu, nie palili papierosów i nie brali narkotyków nie miało także doświadczenia inicjacji seksualnej i odwrotnie, wśród tych, którzy używali takich substancji tylko 9% nie podjęło jeszcze współżycia (24). Dziewczęta, które współżyły seksualnie w porównaniu do tych, które nie miały stosunków seksualnych, siedmiokrotnie częściej paliły papierosy i dziesięciokrotnie częściej brały marihuanę. Podobnie i chłopcy, którzy deklarowali współżycie w wieku do16 lat, czterokrotnie częściej palili papierosy i sześciokrotnie częściej pili w większej ilości alkohol niż pozostali (12). Ryzyko inicjacji seksualnej w wieku do 16 lat, posiadania wielu partnerów i niestosowanie antykoncepcji dla osób, które nadużywały alkoholu było od 6,1 do 23 razy większe niż dla pozostałych (26). Te destrukcyjne zachowania są tym bardziej ze sobą powiązane im młodsze są osoby angażujące się w nie (28). Autorzy wskazują także na inne uwarunkowania dla współwystępowania takich zachowań, jak np. ogólna tolerancja dla zachowań odbiegających od norm i zwyczajów społecznych lub predyspozycje do zachowań ryzykownych (29).

Wiele problemów natury psychicznej powiązanych z wczesną inicjacją seksualną może wystąpić w wieku dorosłym. Dotyczy to szczególnie kobiet, które były przymuszone do odbycia stosunku seksualnego w bardzo młodym wieku lub w dzieciństwie (30, 31). Populacyjne badanie kobiet w wieku 26-44 lata w Wielkiej Brytanii zrealizowane w 2000 roku ujawniło, że wiele kobiet doświadcza różnych problemów w sferze życia seksualnego, co przekłada się także na ogólną jakość życia w ogóle. Brak pełnej satysfakcji i problemy związane z życiem seksualnym w życiu dorosłym były istotnie związane z doświadczeniem pierwszego stosunku seksualnego, w szczególności były tu ważne takie elementy jak przymus, poczucie żalu, zależność decyzji i niezastosowanie antykoncepcji (32).

Odkładanie inicjacji seksualnej na wiek późniejszy jest bardzo ważne z punktu widzenia zdrowia prokreacyjnego, w szczególności dotyczy to infekcji przenoszonych drogą płciową (33-35). Im wcześniej osoby doświadczały inicjacji seksualnej tym wyższe było ryzyko posiadania większej liczby partnerów w ciągu życia (21, 33, 34, 36-41).

Z badania młodych Amerykanów w wieku 12-21 lat wynika, iż wśród osób, które miały doświadczenie inicjacji, 80% kobiet i 87% mężczyzn miało więcej niż jednego partnera seksualnego, a 15% kobiet i 35% mężczyzn miało dwóch lub więcej partnerów w ciągu trzech miesięcy przed badaniem. Niski wiek inicjacji był czynnikiem istotnie wpływającym na ryzyko posiadania dwóch i więcej partnerów (37). Inne badanie nastolatków pokazało, iż respondenci, których inicjacja seksualna przypadła na wiek 13 lat i mniej mieli dziewięciokrotnie większe ryzyko posiadania trzech lub większej liczby partnerów seksualnych niż osoby, których inicjacja była w wieku 16 lat (38). Także młodzi Polacy, którzy podjęli życie seksualne w wieku kilkunastu lat często angażują się w kontakty seksualne z kolejnymi partnerami. Z badania uczniów 16- i 18-letnich wynika, iż 60% chłopców i ok. 30% dziewcząt, którzy mieli doświadczenie inicjacji seksualnej, miało więcej niż jednego partnera. Co czwarty chłopiec w tej grupie deklarował posiadanie dwóch, a ponad 35% – trzech i więcej partnerów seksualnych; dla dziewcząt było to odpowiednio prawie 20% i 13% (5). Badania retrospektywne obejmujące nie tylko osoby młode, ale także dorosłe, potwierdzają jednoznacznie, iż wczesna inicjacja łączy się z późniejszym wielopartnerstwem. Wśród niezamężnych kobiet w wieku 15-44 lata, które zostały objęte badaniem National Survey of Family Growth (NSFG 1988) i w momencie inicjacji były w wieku poniżej 17 lat wystąpiło istotnie większe ryzyko relacji seksualnych z więcej niż jednym partnerem w porównaniu do kobiet, które w momencie inicjacji były nieco starsze (40). Zasadniczy wniosek z kolejnego cyklu tych badań ( NSFG 1995) był analogiczny do tego sprzed siedmiu lat, a mianowicie im wcześniej kobiety rozpoczynały życie seksualne, tym większą liczbę partnerów seksualnych pozamałżeńskich miały w swojej historii życia. Jeśli inicjacja seksualna przypadła na wiek 13 lub 14 lat, to średnia liczba partnerów seksualnych wynosiła trzynaście. Dla kobiet, których inicjacja przypadła na wiek 19-20 lat średnia liczba partnerów wynosiła 4,5, a dla kobiet, które były w wieku 23-25 lat w momencie inicjacji – średnia liczba partnerów wynosiła 2,7 (21).

Z biologicznego punktu widzenia ciąża u osoby nastoletniej nie stanowi zagrożenia dla zdrowia, ale w praktyce, jest związana z częstszym występowaniem różnych negatywnych konsekwencji, także w wymiarze zdrowotnym. Komplikacje w trakcie ciąż u nastolatek obejmują wyższe ryzyko wystąpienia anemii, zatruć ciążowych oraz nadciśnienia, a także wyższą częstość poronień przy następnych ciążach. Wśród konsekwencji zdrowotnych dla dziecka wymienia się niską masę urodzeniową, większe ryzyko porodu przedwczesnego, wyższą umieralność okołoporodową oraz w wieku niemowlęcym (41-46).

Jedną z konsekwencji wczesnej inicjacji pozostają nieplanowane ciąże oraz znaczne ryzyko aborcji. Analizy oparte na danych dotyczących legalnej aborcji wśród nastolatek wskazują, iż w większości krajów współczynniki przerwań ciąż są na poziomie zbliżonym lub wyższym od współczynników urodzeń. Więcej niż połowa ciąż nastolatek kończy się aborcją w Szwecji (70%), Norwegii (59%), Danii (63%), Finlandii (53%), Francji (52%), a także w Rosji, na Białorusi, we Włoszech, na Węgrzech i w Słowenii (47). Natężenie przerwań ciąży² w krajach Europy Zachodniej jest na poziomie od ok. 4-5 na 1000 dziewcząt w wieku 15-19 lat w Holandii, Belgii, Niemczech, Hiszpanii do ok. 20 w Szwecji, Wielkiej Brytanii i Norwegii. W Europie Centralnej i Wschodniej utrzymuje się stosunkowo wysokie natężenie przerwań ciąży i wynosi ponad 50 na 1000 dziewcząt w wieku 15-19 lat w Rosji, 30-34 w Bułgarii, na Białorusi, w Estonii i Rumunii. Na Węgrzech wynosi ok. 30, a w Czechach i Słowacji, czyli krajach sąsiadujących z Polską, współczynnik aborcji wśród nastolatek wynosi ok. 10-12 na 1000 dziewcząt w wieku 15-19 lat (48). Statystyki dla nastolatek według wieku ujawniają duże zróżnicowanie występujące pomiędzy natężeniem przerwań ciąży zależne od wieku dziewcząt. Udział ciąż kończących się aborcją wśród dziewcząt nieletnich (w wieku 17 lat i mniej) w większości krajów jest zdecydowanie wyższy niż notowany wśród nastolatek starszych (w wieku 18-19 lat). Udział ciąż kończących się aborcją u nieletnich dziewcząt jest najwyższy w krajach skandynawskich i wynosi powyżej 80% w Szwecji i Danii, 77% w Norwegii i 72% w Finlandii. Wysoki jest także we Francji, Słowenii i Szkocji – ponad 60%, a w pozostałych krajach wynosi ok. 50%. Tylko na Słowacji oraz w USA udział ciąż wśród nieletnich dziewcząt kończących się przerwaniem jest niższy i wynosi mniej niż 40% (48).

Jednocześnie w USA notowane jest wysokie natężenie urodzeń dzieci przez młode dziewczęta (ponad 50 urodzeń żywych na 1000 kobiet w wieku 15-19 lat), które jest znacznie wyższe niż w wielu krajach europejskich. W Europie Zachodniej, po okresie wzrostu na początku lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, nastąpił znaczny spadek płodności nastolatek (1) (49). W Polsce częstość urodzeń dzieci przez nastolatki od początku lat dziewięćdziesiątych zmniejszyła się znacząco zbliżając się do poziomu notowanego w krajach o niskiej płodności nastolatek i w roku 2006 wynosiła 13,8% o (50). Niższe niż Polsce wskaźniki urodzeń wśród nastolatek notowane są tylko w Holandii, Szwajcarii, Włoszech, Szwecji, Hiszpanii i Danii – ok. 6-8% o. W wielu krajach są natomiast wyższe np. w Portugalii, Grecji i Irlandii, gdzie wynoszą ok. 20% o oraz w Wielkiej Brytanii – prawie 30% o. Wyższa niż w Polsce płodność nastolatek jest notowana także w krajach Europy Centralnej i Wschodniej, gdzie przekracza 20% o (w Słowacji, na Węgrzech, Litwie, Białorusi, Estonii i Rosji), a w Rumunii, Bułgarii i na Ukrainie wynosi ok. 40% o (51).

W literaturze podkreśla się negatywne konsekwencje wczesnego macierzyństwa w wymiarze społecznym. Należy do nich niższy poziom wykształcenia kobiet, które urodziły dziecko jako osoby nastoletnie, trudności w przebiegu kariery zawodowej oraz gorsza sytuacja ekonomiczna w porównaniu do osób, które zostały matkami później (41, 43, 52, 53). Rezultaty badań panelowych realizowanych w latach 1978-1994 na próbie kobiet, które na początku badania były w wieku 14-21 lat potwierdziły, iż wczesne macierzyństwo skracało czas trwania edukacji szkolnej i obniżało prawdopodobieństwo ukończenia szkoły, zarówno średniej jak i wyższej. Szansa ukończenia szkoły średniej przez nieletnie matki, które urodziły dziecko przed ukończeniem 18 roku życia w porównaniu do kobiet, które urodziły pierwsze dziecko w wieku 25-29 lat wynosiła tylko 0,3, a dla nastoletnich matek w wieku 18-19 lat była nieznacznie wyższa i wynosiła 0,5. Statystyczna ocena szans na uzyskanie wyższego poziomu wykształcenia (w badaniu był to college) ujawniła jeszcze większe różnice: dla nastoletnich matek odds ratio był na poziomie 0,15, co oznacza, że kobiety, które urodziły dziecko mając mniej niż 20 lat 7-krotnie rzadziej kończyły szkołę wyższą niż te, które zostały matkami mając co najmniej 25 lat. W próbie rodzeństwa (sióstr), która miała na celu eliminację wpływu różnych warunków społecznych i ekonomicznych związanych ze środowiskiem rodzinnym na obserwowaną dalszą sytuację życiową kobiet, różnice w poziomie osiągniętego wykształcenia były mniejsze, ale w dalszym ciągu znaczące (52). Negatywny efekt wczesnego macierzyństwa na poziom wykształcenia występował we wszystkich analizowanych kohortach urodzeniowych kobiet, chociaż dla osób z młodszych generacji notowane różnice były mniejsze i wzrastał udział młodych matek kończących szkoły średnie.

W badaniu zależności zwraca się uwagę na złożoność i współwystępowanie różnych czynników, które obok wczesnej inicjacji i macierzyństwa – mogą niezależnie powodować te same konsekwencje. Do takich czynników należy sytuacja społeczno-ekonomiczna rodzin, w których wychowywały się nastoletnie matki. Wielowymiarowe analizy ze zmiennymi kontrolnymi, uwzględniające status społeczny i ekonomiczny rodzin pochodzenia, zmniejszały występujące różnice w dalszym przebiegu kariery szkolnej i zawodowej kobiet, ale ich nie eliminowały (41, 43, 52). Na przykład wyniki otrzymane na podstawie badania National Survey of Sexual Attitudes and Lifestyles zrealizowanego w Anglii na próbie ponad 18 tys. osób w wieku 15-59 lat pokazały, iż wczesna inicjacja seksualna i niski poziom wykształcenia są czynnikami, które niezależnie zwiększają ryzyko wczesnego macierzyństwa, a jednocześnie, jeśli wystąpią razem, powodują jeszcze większą szansę na urodzenie dziecka przez kobietę nastoletnią. Zmienną pośredniczącą było przerwanie ciąży, na które częściej decydowały się dziewczęta lepiej wykształcone (43).

Wśród innych skutków społecznych i demograficznych powiązanych z wczesnym macierzyństwem można wymienić nietrwałość małżeństw zawieranych przez osoby nastoletnie, samotne macierzyństwo, ubóstwo materialne i związane z tym faktem obciążenia społeczne w postaci zasiłków dla samotnych matek (54-56). Na przykład w Polsce od roku 1990 nastąpił trzykrotny wzrost udziału urodzeń pozamałżeńskich wśród nastoletnich matek i w 2006 roku odsetek takich urodzeń wyniósł już ponad 60% (71% w miastach i 52% na wsi) (50). Z drugiej strony analizy statystyk rozwodowych ujawniają, iż fakt zajścia w ciążę przedmałżeńską, macierzyństwo przed ukończeniem 20 roku życia oraz zawarcie małżeństwa przez kobiety nastoletnie źle rokuje dla trwałości takich związków (43, 57-60). Jako przykład można podać wyniki badania trwałości małżeństw w Anglii. Kobiety, które doświadczyły macierzyństwa przed ukończeniem 20 roku życia i zawarły małżeństwo miały trzykrotnie większą szansę rozwieźć się niż pozostałe (43). Inne analizy dotyczące trwałości małżeństw wskazują na negatywne znaczenie nie tylko przedmałżeńskich relacji seksualnych, ale także wielopartnerstwa, szczególnie jeśli miała miejsce kohabitacja z przyszłym mężem oraz z innym partnerem (60).

Obserwowane zmiany w obyczajowości seksualnej nastolatków, w szczególności obniżanie się wieku inicjacji, wielopartnerstwo oraz inne zachowania ryzykowne powinny być przedmiotem zainteresowania i troski środowiska medycznego i naukowego, a przede wszystkim osób odpowiedzialnych za politykę społeczną, edukację i wychowanie. Wczesna inicjacja seksualna wymaga szczególnej uwagi ze względu na jej liczne negatywne konsekwencje, zarówno bliższe jak i dalsze, które mogą obejmować różne sfery życia i powodować negatywne skutki nie tylko w wymiarze zdrowotnym, ale także społecznym, demograficznym i emocjonalnym. Zmiany zachowań nastolatków w Polsce i obniżanie wieku inicjacji seksualnej, które szczególnie intensywnie nastąpiły w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, wskazują na naśladowanie trendów obserwowanych wcześniej wśród nastolatków innych krajów zachodnich i będą pociągać za sobą podobne skutki.