Jakość życia pacjentek z chorobą nowotworową leczonych metodą chemioterapii

Podjęte w pracy zagadnienia badawcze dotyczą funkcjonowania zamężnych kobiet chorych na nowotwór i leczonych metodą chemioterapii.

Celem pracy było ustalenie, jaki jest poziom jakości życia zamężnych pacjentek poddawanych chemioterapii oraz jakie strategie radzenia sobie z chorobą wykorzystują pacjentki poddawane leczeniu chemioterapeutycznemu.

Osobami badanymi była grupa 30 kobiet, pacjentek dolnośląskich oddziałów onkologicznych. W badaniu uwzględniono takie zmienne niezależne, jak: choroba nowotworowa, rodzaj stosowanego leczenia, płeć i stan cywilny. Osoby były wybierane do badania na podstawie kryterium medycznego. O doborze decydowało medyczne rozpoznanie choroby nowotworowej oraz fakt leczenia metodą chemioterapii. W tabeli 1 przedstawiono rozkład liczebności pacjentek pod względem diagnozy różnych rodzajów nowotworów. Analizowano funkcjonowanie pacjentek chorych na nowotwór jako grupy, bez różnicowania poszczególnych jednostek chorobowych. Założono homogeniczność grupy pod względem płci, dlatego do badania wybierano jedynie kobiety. Istotnym czynnikiem doboru był również stan cywilny, stąd w badaniu uczestniczyły jedynie mężatki. Dobór osób do badań celowo zakładał uczestnictwo kobiet zamężnych z uwagi na wsparcie rodzinne. Dobór osób do badań nie był zdeterminowany wiekiem. Badane były osoby dorosłe. Dolna granica wieku to 47 lat, a górna 74 lata. Rycina 1 przedstawia związki między badanymi zmiennymi.

W pracy posłużono się narzędziami badawczymi: kwestionariuszem jakości życia McGill, skalą do badania oceny sytuacji – skala PS-T, oraz Kwestionariuszem Sposobów Radzenia Sobie z Chorobą „Ways of Coping – Cancer Version” (WOC-Ca).

Kwestionariusz jakości życia McGill służy do badania jakości życia w odniesieniu do fizycznej, psychicznej i społecznej sfery funkcjonowania osoby chorej. Ta technika badawcza ma charakter samoopisowy i składa się z czterech części. W części A badany ocenia jakość swojego życia z uwzględnieniem wszystkich aspektów własnego życia. Część B odnosi się do fizycznej sfery – badany ma wymienić objawy fizyczne, które mu dokuczają. Część C bada psychiczną i społeczną sferę życia – badany ma wskazać odpowiedź, która najlepiej odzwierciedla jego odczucia i myśli. Zwraca się tu uwagę na stopień przystosowania do choroby, doznawanie uczuć pozytywnych (zadowolenie, radość) oraz negatywnych (smutek, przerażenie, bezsens życia), a także jakość kontaktów społecznych, otrzymywane wsparcie. W części D badany ma wymienić te czynniki, które w największym stopniu wpływają na jakość jego życia, zarówno sprzyjające, jak i pogarszające jakość życia. Pytania kwestionariuszowe zawierają się pomiędzy dwoma skrajnie przeciwnymi twierdzeniami. Odpowiednie cyfry oznaczają różne natężenie danej cechy, od minimalnego, poprzez średnie, aż po skrajne. Badany ma podkreślić cyfrę pomiędzy 0 a 10, która najlepiej opisuje to, co czuje.

Skala do badania oceny sytuacji (skala PS-T) przeznaczona jest do określenia właściwości aktualnej sytuacji człowieka. Zawiera 9 grup zdań wyrażających stosunek człowieka do jego obecnej sytuacji. Osoba określa, jak ważna jest dla niej obecna sytuacja, czy ma wpływ na to, co się dzieje, czy wie, co może się wydarzyć i co ona sama może zrobić, czy to, co się dzieje, ocenia jako groźne, czy spodziewa się pomyślnego/niepomyślnego rozstrzygnięcia obecnej sytuacji itd. Skala ta posłużyła jako metoda pomocnicza do oceny jakości życia.

Kwestionariusz Sposobów Radzenia Sobie z Chorobą „Ways of Coping – Cancer Version” został opracowany przez Dunkel-Schetter i wsp. do badania różnych sposobów radzenia sobie chorych na nowotwór. Przekładu na język polski dokonał Paweł Izdebski (9). Ta metoda badawcza powstała na podstawie koncepcji Lazarusa i Folkman, dotyczącej zadaniowej i emocjonalnej strategii radzenia sobie z sytuacją stresową. Kwestionariusz składa się z 52 twierdzeń. Osoba badana ma ustosunkować się do każdego z nich poprzez wybór jednej z pięciu możliwych odpowiedzi: „nigdy”, „rzadko”, „czasami”, „często”, „bardzo często”. Twierdzenia obejmują emocjonalne, poznawcze i behawioralne sposoby radzenia sobie z chorobą nowotworową.

Pierwszy problem badawczy dotyczył poziomu jakości życia u zamężnych kobiet leczonych metodą chemioterapii. Przyjmuje się, że jakość życia obejmuje fizyczną, psychiczną i behawioralną sferę funkcjonowania człowieka. Osoby badane dokonały subiektywnej oceny poziomu własnej jakości życia.

Przedstawione w tabeli 2 wyniki wskazują, że badane osoby charakteryzują się różną jakością życia. 10% badanych posiada wysoką jakość życia, a 20% niską jakość życia. Największą grupę (70% badanych) stanowią pacjentki o średniej jakości życia. Należy uwzględnić fakt, że badana grupa to kobiety zamężne, posiadające wsparcie rodzinne, co ma decydujący wpływ na jakość ich życia. Zdecydowana większość (96,7%) badanych kobiet podała, że odczuwa wsparcie ze strony rodziny. 3,3% badanych zasygnalizowało brak wsparcia ze strony rodziny.

Sytuacja choroby ma duże znaczenie dla badanych osób. 90% badanych kobiet uważa ją za bardzo ważną i raczej ważną (ryc. 2) oraz bardzo trudną i raczej trudną (ryc. 3). Świadczy to o tym, że badane osoby przywiązują dużą uwagę do własnego stanu zdrowia oraz dostrzegają powagę i problem choroby.

Dla każdej badanej osoby, na podstawie wyników kwestionariusza, został uzyskany wynik, który pozwala zróżnicować badane pacjentki pod względem doznawanej jakości życia i podzielić je na trzy kategorie:

– pacjentki o niskim poziomie jakości życia,

– pacjentki o średnim poziomie jakości życia,

– pacjentki o wysokim poziomie jakości życia.

Kategorie te będą punktem odniesienia do dalszej analizy, obejmującej porównania pomiędzy owymi trzema grupami osób badanych.

Drugi problem badawczy dotyczył związku pomiędzy odczuwaną jakością życia a wykorzystywaniem określonych strategii radzenia sobie z chorobą nowotworową. Ustalono, że badane pacjentki wykorzystują emocjonalne, poznawcze i behawioralne strategie radzenia sobie. Obliczono średnie wyniki osób o różnej jakości życia pod względem wyników stosowania metod emocjonalnych, poznawczych i behawioralnych. Wyniki przedstawia tabela 3.

Za pomocą jednoczynnikowej analizy wariancji określono, czy otrzymane różnice są istotne (tab. 4). Pod względem metod poznawczych i behawioralnych grupy osób o różnej jakości życia nie różnią się. Stwierdzono, że istotna różnica dotyczy tylko metod emocjonalnych. Na rycinie 4 przedstawiono średnie wartości mierzonych metod dla osób o różnej jakości życia. Metody emocjonalne różnią się istotnie między grupami.

Za pomocą testu post-hoc Tukeya określono, że istotna statystycznie różnica dotyczy grup o niskiej i wysokiej jakości życia pod względem stosowania emocjonalnej metody radzenia sobie (tab. 5). Osoby z wysoką jakością życia mają wyższe wyniki na skali preferencji metody emocjonalnej niż osoby o niskiej jakości życia.

Przedmiotem przeprowadzonych badań empirycznych była jakość życia zamężnych pacjentek z rozpoznaniem choroby nowotworowej, leczonych metodą chemioterapii. Jakość życia, jej związek ze strategiami radzenia sobie, analizowana była w odniesieniu do koncepcji jakości życia związanej ze zdrowiem. W tych koncepcjach jakość życia bada się z uwagi na stan zdrowia i dobro pacjenta (10), co odgrywa szczególną rolę w badaniach osób przewlekle chorych. Ocena funkcjonowania człowieka odwołuje się przede wszystkim do zasobów osobistych, poczucia dobrostanu, pozytywnych emocji, potrzeb. Osoby badane dokonywały oceny jakości własnego życia w kontekście funkcjonowania fizycznego (dolegliwości związane z chorobą i leczeniem), psychicznego (procesy poznawcze i emocjonalne) oraz behawioralnego (sposoby radzenia sobie z chorobą). W badaniu analizowana była jakość życia pacjentek chorych na nowotwór jako grupy, bez wyodrębniania poszczególnych jednostek chorobowych. W grupie badanej znalazły się jedynie mężatki. Analiza wyników pozwoliła podzielić grupę na trzy podgrupy w zależności od poziomu odczuwanej jakości życia. Najliczniejszą podgrupę stanowiły pacjentki ze średnim poziomem jakości życia. Kobiety ze średnią jakością życia najlepiej przystosowują się do sytuacji choroby, dobrze radzą sobie z konsekwencjami choroby i leczenia, przejawiają mniej zachowań unikowych, stosują adekwatne mechanizmy radzenia sobie, są ukierunkowane na zadaniowe formy radzenia sobie. One także najliczniej wskazywały na znaczenie więzi rodzinnych i wsparcia społecznego. Rodzina ma duży wpływ na postawę pacjenta i współwarunkuje motywację jednostki do walki z chorobą (11). Pacjenci doświadczają bólu, lęku, bezradności, przeżywają rozterki dotyczące sensu życia. W sytuacji zagrożenia życia rodzina nabiera szczególnego znaczenia. Zaczyna być ważna jakość kontaktów. Pacjenci podkreślają znaczenie rozmów, wypowiadanie swoich obaw, wzajemną bliskość, co wzmacnia poczucie więzi. Wytworzenie wokół chorego atmosfery troski, opiekuńczości zwiększa poczucie bezpieczeństwa. Szacunek rodziny dla chorego, cierpliwość dla jego zachowań będących wynikiem złego samopoczucia i podporządkowanie się jego potrzebom pomagają lepiej znosić trudy choroby. Prawidłowa adaptacja człowieka do sytuacji choroby wymaga zaangażowania rodziny w zmniejszanie poczucia nieprzydatności, wstydu, poczucia niższości. Aktywność wszystkich członków rodziny, wspólne mobilizowanie sił zmniejsza tendencje chorego do izolowania się, obawy przed odrzuceniem czy osamotnieniem i zwiększa motywację do leczenia.

Choroba nowotworowa jest źródłem stresu, dlatego osoby muszą radzić sobie z przykrymi emocjami. Badane sposoby radzenia sobie podzielono na metody poznawcze, behawioralne i emocjonalne. Wybór metod poznawczych, jakie stosowała grupa kobiet ze średnim poziomem jakości życia, sprawiał, że pacjentki radziły sobie z chorobą w sposób przystosowawczy. Adekwatnie oceniały zagrożenie i podejmowały stosowne działania. Metody poznawcze silnie wiążą się z motywacją do współpracy z lekarzami, co wpływa na proces terapeutyczny (9). Oznacza to, że pacjentki wykorzystujące ten rodzaj strategii, traktują nowotwór jako wyzwanie, z którym trzeba się zmierzyć. Jednocześnie osoby te mają silniejszą tendencję do wykorzystywania wsparcia społecznego (metody behawioralne). Metody emocjonalne były najczęściej stosowane przez osoby, które określiły poziom jakości własnego życia jako wysoki. Zamiast konfrontować się z zagrożeniem, pacjentki te dystansowały się od przeżywanych emocji. Poprawiało to samopoczucie, jednak nie pomagało w rozwiązywaniu problemów. Silne mechanizmy obronne jako dominujący sposób radzenia sobie z sytuacją mają charakter nieprzystosowawczy, ponieważ zamiast radzić sobie z chorobą w sposób aktywny poprzez walkę i konfrontację z trudnościami, osoby izolują się od emocji związanych z chorobą i procesem leczenia. Zgodnie z definicją Grzegołowskiej-Klarkowskiej, mechanizmy obronne osobowości to „zniekształcenia w przebiegu procesów poznawczych, które występują w sytuacji nastawienia na ochronę »ja« lub jego antycypacji i których celem jest ochrona »ja« przed rzeczywistym lub antycypowanym zagrożeniem” (12). Do najczęściej stosowanych mechanizmów obronnych w sytuacji choroby należą: zaprzeczanie chorobie, wyparcie, tłumienie, reakcja upozorowana, fantazjowanie, kompensacja, przewartościowanie (13, 14). Zaprzeczanie chorobie to nieprzyjmowanie do wiadomości faktu, że jest się chorym oraz konsekwencji choroby. Reakcja ta powstaje w wyniku interakcji procesów poznawczych i emocjonalnych (13). Odrzucenie informacji związanych z chorobą jest nieświadome i ma nie dopuścić do rozwoju lęku. Pełni więc funkcję obrony przed zagrożeniem. Szczególne znaczenie tego mechanizmu ma miejsce, gdy człowiek dowiaduje się o chorobie. Reakcja zaprzeczania pełni wówczas rolę adaptacyjną, łagodzącą pierwszy szok na wiadomość o zachorowaniu. Mechanizmem pokrewnym do zaprzeczania jest wypieranie ze świadomości informacji dotyczących choroby, np. przykrych myśli, przeżyć, wspomnień. Natomiast tłumienie odnosi się do silnych emocji negatywnych, które pojawiają się w sytuacji, gdy pacjent otrzymuje niepomyślne informacje od lekarza, czy też gdy jego stan zdrowia ulega pogorszeniu (14). Zachowuje się wówczas biernie, apatycznie, obojętnie. U pacjentów często pojawia się także mechanizm obronny zwany reakcją upozorowaną. Jest to uzewnętrznianie postaw, motywów czy potrzeb przeciwnych do naturalnych tendencji (12). Wówczas tłumione są przykre uczucia, a eksponowane zadowolenie, dowcipność itd. Chorzy radzą sobie również poprzez mechanizm fantazjowania, poprzez budowanie w wyobraźni alternatywnych scenariuszy zachowania i przeżywania.

Analiza wyników przeprowadzonych badań pozwala na określenie poziomu jakości życia badanych osób oraz jej związku ze strategiami, jakie wykorzystują badane osoby, aby poradzić sobie ze stresem choroby. Wyniki badań są następujące:

1. W badanej grupie znajdują się osoby o niskim, średnim i wysokim poziomie jakości życia. Większość badanych pacjentek charakteryzuje się średnim poziomem jakości życia. Sytuację choroby badane oceniają jako ważną i trudną. Jednym z istotnych czynników mających wpływ na lepszą jakość życia chorych jest wsparcie otrzymywane od rodziny.

2. Osoby badane radzą sobie ze stresem choroby za pomocą metod emocjonalnych, poznawczych i behawioralnych. Pod względem metod poznawczych i behawioralnych grupy osób o różnej jakości życia nie różnią się. Istotna statystycznie różnica dotyczy grup o niskiej i wysokiej jakości życia pod względem stosowania emocjonalnej metody radzenia sobie. Im wyższa jakość życia, tym częściej stosowana jest metoda emocjonalna. Wynika to stąd, że chorzy, aby chronić się przed ujemnym wpływem choroby, stosują sztywne, dezadaptacyjne mechanizmy obronne osobowości.

3. Grupa kobiet ze średnią jakością życia najlepiej przystosowuje się do sytuacji choroby, dobrze radzi sobie z konsekwencjami choroby i leczenia, stosuje adekwatne mechanizmy radzenia sobie, wykorzystuje wsparcie społeczne.