© Borgis - Medycyna Rodzinna 3, p. 8-10
*Barbara Rupala1, Marcin Kapuściński
Prozdrowotna oraz psychospołeczna rola lekkiej atletyki u osób starszych na przykładzie ruchu weterańskiego
Health-oriented and psychosocial role of athletics in elderly persons on the example of veterans activity
1Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie, doktorantka, Zakład Teorii Sportu
Kierownik Zakładu: dr Dariusz Śledziewski
Summary
Regular physical activity is one of most important factors maintaining good physical and psychical self-feeling, enabling "successful ageing”. Among most universal and effective sport events, when it comes to sustaining physical fitness, there is athletics. Benefits of track and field disciplines for elderly people can be categorized into: medicinal and psychosocial. Considering multicipity of events athletics has a positive influence on all systems. Masters (persons of 35 of age and older, who compete in sport events) often impress by hygienic and healthy lifestyle. They have a chance to overcome their weaknesses, including a feeling of dependence on younger relatives, and at the same time a feeling of social isolation. While competing in athletic events, they establish relations, sometimes even meet other people, sometimes they even strike up international friendships. Family doctors should recommend physical activity to their patients as a prevention of civilization diseases. Physical activity, selected appropriately to individual capabilities, can be an essential element of healthy lifestyle in every age. Because of its availability and versatility of events, athletics is a sport discipline, which has no contraindications connected with age.
Key words: physical activity, ageing, masters sports
„Ten się starzeje, kto ma na to czas i ochotę”
Zbigniew Czajkowski (1)
Wstęp
Od lat powszechnie znane są powiedzenia: „sport to zdrowie” czy „w zdrowym ciele zdrowy duch”, a mimo to, niewielka liczba osób decyduje się na podejmowanie systematycznej aktywności fizycznej. Tymczasem wysiłek fizyczny, nawet w małej dawce, jest doskonałym lekarstwem na większość trapiących nas dolegliwości. Regularna aktywność ruchowa to jeden z najistotniejszych czynników, podtrzymujących dobre samopoczucie fizyczne i psychiczne, umożliwiających tzw. successful ageing (2).
Poprzez aktywność fizyczną poprawia się jakość życia. U osoby starszej wydłuża się okres fizycznej sprawności i niezależności (3, 4). Jedną z dyscyplin sportowych, które są najbardziej wszechstronne oraz najskuteczniejsze, jeśli chodzi o podtrzymywanie sprawności fizycznej do późnych lat starości, jest lekka atletyka. Wynika to z wymagań, jakie stawiają poszczególne konkurencje lekkoatletyczne, ale też z ich dostępności. „Królowa sportu” nie jest elitarna, jeśli chodzi o potrzeby sprzętowe, a większość z jej obszarów nie wymaga przygotowania fizycznego ani technicznego na bardzo wysokim poziomie, oczywiście, jeśli mówimy o wydaniu amatorskim.
Korzyści uprawiania lekkiej atletyki przez osoby starsze jest tak wiele, że warto podzielić je na: zdrowotne oraz psychospołeczne.
Zdrowotne korzyści uprawiania lekkiej atletyki przez osoby starsze
Koncentrując się na aspektach zdrowotnych („fizycznych”), należałoby zaznaczyć, że w skład lekkiej atletyki wchodzą: biegi, skoki oraz rzuty.
Bieganie normalizuje ciśnienie krwi, poprawia krążenie, obniża poziom cholesterolu oraz poziom tkanki tłuszczowej, neutralizuje kwas moczowy, obniża poziom insuliny we krwi, zapobiega osteoporozie, obniża poziom stresu, wzmacnia system odpornościowy, a w rezultacie ułatwia zasypianie i poprawia samopoczucie. Oddychanie staje się sprawniejsze: przepona oraz inne mięśnie oddechowe wzmacniają się, oddechy są głębsze, a ruchomość klatki piersiowej oraz wentylacja płuc poprawiają się.
Konkurencje lekkoatletyczne oparte na biegu mają zbawienny wpływ również na mięsień sercowy. Zwiększa się pojemność skurczowa i minutowa serca, szczególnie u weteranów wyspecjalizowanych w biegach średnich bądź długich.
Skoki oraz rzuty kształtują zdolności typowo siłowe. Poprawiają ogólny stan mięśni – w przypadku osób starszych widoczny jest młodzieńczy, sprężysty wygląd oraz nienaganna, sportowa sylwetka. Następuje zwiększone ukrwienie i odżywianie stawów, pobudzane są kaletki maziowe, często widoczny jest przyrost masy mięśniowej. Należy pamiętać, że spadek masy mięśniowej rozpoczyna się po przekroczeniu 25. r.ż. (5). Na początku następuje powoli, i tak np. osoby 50-letnie mają masę mięśniową o ok. 10% mniejszą niż w wieku 25 lat. W dalszej części życia (powyżej 50. r.ż.) ubytek masy postępuje szybciej i w tym okresie sięga średnio ok. 30% (6). Zwiększa się ruchomość w stawach, również zakres ruchomości kręgosłupa poprawia się, a lepiej odżywione kości są bardziej wytrzymałe na urazy mechaniczne, tak częste i kłopotliwe u starszych osób.
Warto podkreślić wpływ uprawiania lekkiej atletyki przez osoby starsze na ich układ nerwowy. Konkurencje techniczne, a przede wszystkim skoki (skok o tyczce, skok wzwyż, skok w dal, trójskok) poprawiają percepcję wzrokową i koordynację psychoruchową. Większość specjalizacji lekkoatletycznych, a przede wszystkim te typowo szybkościowe (biegi krótkie) poprawiają czas reakcji, tym samym usprawniając przewodnictwo nerwowe. Ma to pośredni wpływ na poprawienie pamięci i innych procesów umysłowych. Należy pamiętać, że liczba neuronów u ludzi po 20. r.ż. ulega zmniejszeniu (7). Początkowo są to nieznaczne zmiany, natomiast u osób w wieku podeszłym ww. liczba może być o ok. 30% mniejsza (8, 9, 10). Nie bez znaczenia jest fakt, że podczas wysiłku fizycznego wydzielane są endorfiny. Hormony te zmniejszają odczuwanie bólu i zapewniają dobry nastrój po zakończonym wysiłku.
Psychospołeczne korzyści uprawiania lekkiej atletyki przez osoby starsze
Wielu ludzi traktuje lekką atletykę jako ważny element codziennego funkcjonowania. Dla niektórych nie jest to tylko przygoda ze sportem, lecz sposób na zdrowy tryb życia.
Część lekkoatletów – amatorów to tzw. weterani. W nomenklaturze sportowej mówi się tak o osobach, które ukończyły 35. r.ż. i uprawiają swoją dyscyplinę, biorąc udział w różnych formach współzawodnictwa. Dla weteranek i weteranów udział w treningu i zawodach jest często łagodnym przejściem od wcześniejszej intensywnej kariery sportowej do zaawansowanej rekreacji. Dla większości z nich ruch weterański to przede wszystkim część pewnej filozofii życiowej, opartej na potrzebie wielostronnej aktywności nie tylko w sferze fizycznej, ale i mentalnej.
Weterani są „chodzącą wizytówką” aktywnego stylu życia. Często imponują profesjonalnym podejściem do zdrowej diety, higieny, unikają nadużywania alkoholu oraz wszelkiego rodzaju używek. Niewątpliwie takie postawy, wzorce do naśladowania, są dużo skuteczniejsze niż zorganizowane, odgórne działania, takie jak wysokobudżetowe kampanie prozdrowotne.
Należy podkreślić, iż aktywność ruchowa starszych ludzi obniża koszty związane z leczeniem typowych chorób wieku podeszłego, chorób cywilizacyjnych, mających swoje źródło w siedzącym trybie życia (choroby układu krążenia, otyłość, cukrzyca, osteoporoza, zaburzenia hormonalne, etc.). W ten sposób obciążają państwowy budżet kosztami leczenia znacznie mniej niż większość starszych osób (11, 12, 13, 14).
Trudno przecenić integracyjną rolę weterańskiego ruchu lekkoatletycznego. Z racji bardzo dużej rozpiętości wiekowej, na zawodach spotykają się przedstawiciele kilku różnych pokoleń. Powszechne wśród weteranów są postawy koleżeńskie oraz wszelkie gesty, które ułatwiają integrację, takie jak zwracanie się „na Ty”.
Należy pamiętać, iż podczas zawodów weterańskich rangi międzynarodowej stykają się ze sobą różne narodowości. Idea fair play ułatwia kształtowanie pozytywnych, koleżeńskich, a czasem nawet przyjacielskich relacji z przedstawicielami innych krajów i kultur.
Ruch weterański
Ruch weterański w lekkiej atletyce był odpowiedzią na zapotrzebowanie ze strony byłych znakomitych sportowców. Niezadowalające wyniki, których przyczyną była bariera wieku sprawiła, iż nie byli oni w stanie rywalizować z młodszymi zawodnikami. Pragnęli jednak wciąż trenować i brać udział w zawodach, weryfikując swoje aktualne możliwości dla własnej satysfakcji (15). Aktualnie natomiast nie można postrzegać weterańskiego ruchu lekkiej atletyki jako poletka dla rewanży dawnych mistrzów „po latach”. Listy startowe pełne są nazwisk osób, które zaczęły czynnie uprawiać sport często w wieku 40., czy 50. lat.
Pierwszy zorganizowany związek weteranów lekkiej atletyki powstał w 1932 r. w Anglii. Do tej pory to jeden z najlepiej funkcjonujących i najsilniejszych związków na świecie (15, 16).
Po II wojnie światowej ruch weterański zyskał większą popularność. Wówczas dotarł również na kontynent. Z racji tego, że słowo „veteran” zaczęło jednoznacznie kojarzyć się ze starszymi żołnierzami i weteranami wojennymi, zaczęło funkcjonować określenie „masters” (od „master”: mistrz, nauczyciel, wzorzec). Obecnie masterem nazywamy zawodniczkę lub zawodnika, którzy ukończyli 35. r.ż. i nadal trenują którąś z dyscyplin sportowych oraz biorą udział w zorganizowanych formach współzawodnictwa (16, 17, 18).
Pierwsze Mistrzostwa Świata Weteranów Lekkiej Atletyki zorganizowano w Toronto w 1975 roku (19). W 1978 roku we Włoszech odbyły się pierwsze Mistrzostwa Europy Weteranów. W tym czasie powołano European Veterans Athletic Association (EVAA) – Europejską Federację Weteranów Lekkiej Atletyki (20).
26 lutego 1990 r. powstał Polski Związek Weteranów Lekkiej Atletyki, który zaczął organizować zawody rangi krajowej. Pierwsze Mistrzostwa Polski Weteranów w Lekkiej Atletyce odbyły się w Kielcach (1991 r.) i uczestniczyło w nich 81 osób: 11 zawodniczek i 70 zawodników. Kolejne mistrzostwa w Zduńskiej Woli zgromadziły już 95 uczestników, w tym 19 kobiet (15, 16).
Z roku na rok uczestników przybywało. Aktywny sposób życia, który cechuje weteranów lekkiej atletyki, jest pozytywnym, prozdrowotnym oraz sportowym wzorcem dla młodych ludzi i warto z niego czerpać przykład.
Podsumowanie
Uprawianie lekkiej atletyki przez osoby starsze wpływa korzystnie na ich:
? zdrowie (fizyczne i psychiczne),
? poczucie niezależności,
? poczucie przynależności do grupy (w przypadku aktywnego uczestnictwa w ruchu weterańskim),
? pamięć.
Dodatkowo należy wyróżnić bardziej globalne korzyści, płynące z uczestnictwa lekkoatletów – mastersów w ruchu weterańskim:
? kształtowanie sportowych wzorców oraz mody na sportowy styl życia,
? kształtowanie postaw fair play oraz tolerancji w stosunku do przedstawicieli innych krajów oraz kultur,
? pośrednie obniżenie kosztów opieki zdrowotnej.
Powyższe korzyści zdają się nasuwać wnioski dla lekarzy rodzinnych, aby zalecali swoim pacjentom regularny ruch jako profilaktykę chorób cywilizacyjnych. Odpowiednio dobrana aktywność fizyczna do indywidualnych możliwości danego pacjenta może być niezbędnym elementem zdrowego stylu życia w każdym wieku. Z racji dostępności i mnogości konkurencji lekka atletyka jest dziedziną sportu, dla której wiek podeszły nie jest przeciwwskazaniem.
Piśmiennictwo
1. Zbigniew C: Ten się starzeje, kto ma na to czas i ochotę. Sport wyczynowy 1999; nr 3-4: 411-412. 2. Susułowska M: Psychologia starzenia się i starości. PWN, Warszawa 1989. 3. Spirduso WW: Physical dimensions of aging. Hum Kin Publ Champaign 1995. 4. Frederick CM, Ryan RM: Differences in motivation for sport and exercise and their relations with participation and mental health. J Sports Behav 1993; 16: 124-146. 5. Porter MM, Vandervoort AA, Lexell J: Aging of human muscle: structure, function and adaptability. Scand J Med Sci Sports 1995; 5: 129-142. 6. Lexell J, Taylor CC, Sjostrom M: What is the cause of ageing atrophy? Total number, size and proportion of different fiber types studied in whole vastus lateralis muscle from 15- to 83-year old men. J Neurol SCi 1986; 84: 275-294. 7. Celichowski J: Wpływ starzenia się organizmu na cechy i czynność jednostek ruchowych. Roczniki Naukowe AWF w Poznaniu Zeszyt 47 – 1998; 48 – 1999. 8. Tomlinson BE, Irvling D: The number of limb motor neurons in the human lumbosacral cord throughout life. J Neurol SCi 1977; 34: 213-219. 9. Mc Comas AJ: Invited review: motor unit estimation: methods, results and present status. Muscle Nerve 1991; 14: 585-597. 10. Sica REP et al.: Motor unit estimations in small muscles of the hand. J Neurol Neurosurg Psychiatry 1974; 37: 55-67. 11. Weiss O: Sport i zdrowie – analiza socjo-ekonomoczna. Wychowanie Fizyczne i Sport 2002; T. 45: 477-485. 12. Bouchard C, Shephard RJ, Stephens T (red.): Physical activity, fitness and health. International proceedings and consensus statements. Champaign, III.: Human Kinetics Publishers 1994. 13. Osiński W: Antrpomotoryka. AWF. Poznań 2003. 14. Żarów R, Matusik S: Aktywność fizyczna a poziom sprawności motorycznej kobiet. AWF. Kraków 2005. 15. Rupala B: Próba oceny poziomu wyników weteranek lekkiej atletyki w wybranych konkurencjach w Polsce w latach 1991-2006. Niepublikowana praca magisterska. AWF Warszawa 2008. 16. Nath J: XV-lecie Polskiego Związku Weteranów Lekkiej Atletyki 1990-2005. „15 lat minęło...”, PZWLA. Toruń 2006. 17. Zieliński J, Kusy K, Król-Zielińska M: Poziom aktywności fizycznej weteranów lekkiej atletyki. Annales Universitatis Mariae Curie Skłodowska. Sectico D Medicina 2005; t. 60, 6 (Suppl. 16), 436-439. 18. Zieliński J, Kusy K, Król-Zielińska M: Comparison of 100 m sprint results among the range of sports veterans groups. Conference Proceedings, Physical Education and Sport 2000; Liberec – Euroregion Nisa, International Scientific Conference, 22-23 June, Technika Univerzita, Liberec 353-356. 19. Informator 2005. XV Mistrzostwa Polski, Toruń 9-10 lipca 2005. 20. Kusy K, Zieliński J: Masters athletics: social, biological and practical aspects of veterans sport. AWF. Poznań 2006.
otrzymano/received: 2010-07-21
zaakceptowano/accepted: 2010-09-15
Adres/address:
*Barbara Rupala
Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie, Zakład Teorii Sportu
ul. Kazury 15/22, 02-795 Warszawa
tel.: 696 496 113
e-mail: rupbar@o2.pl
